DILI (TOP) – Esforsu governu Timor-Leste hodi prevene no kombate moras virus corona (Covid-19) durante ne’e hetan elojia maka’as husi sosiedade sira iha rai-laran, no mundu basa seidauk rezista Timor-oan mate ne’ebé kauza husi moras ne’e, maibé governu mós ‘bosok malorek’ hodi “manipula no politiza” tiha moras ne’e iha Baukau foin lalais.
Bosco Lobato nu’udar uma na’in ne’ebé fó aluga uma ba DA, la’os MM ho nia katuas oan RD hela ne’e hateten, DA ne’e sira nia alin feto (nia fen nia alin hosi inan-bin alin) durante hela iha uma ne’e nunka ba Kovalima sa tán Atambua.
Notisia relevante: Covid-19: Deskonfia polisia ka’er sala pasiente iha Baukau
Bosco hatutan, iha loron 1 Marsu liuba DA, la’os ba simu ai-han Cesta iha Dili Mart, Rai-Kotu. Hafoin fila husi simu ai-han sira ne’e, DA simu kontaktu telemovel husi Baukau katak nia-oan ida iha Baukau iha hela ameasa laran. Nune’e, ho sente trauma nia desidi ba Baukau iha loron ne’e kedas. To’o iha ne’eba maka autoridade saúde ho seguransa sira ka’er nia hodi halo teste oioin katak nia hetan moras Covid-19 maske nian nunka ba Kovalima no Atambua durante ne’e.
Bosco Lobato mós klarifika, DA nia laen ne’e ema husi munisipiu Ermera, la’os husi Atambua.
“Ami familia Lobato husi Leorema ho familia Belo iha Mau-Kali, Baukau la satisfeitu ho attitude ne’ebé agora dadauk governu foti ami nia alin Daniela Anin. Nia naran lolos ne’e DA, la’os MM fali,” hateten Bosco Lobato ba The Oe-Kusi Post (TOP) iha BTN II, Tasi-Tolu, Komoro, Dili, Domingu 7 Marsu 2021.
Nia hatutan, depois DA sai husi prosesu kuarentena obrigatoriu, familia sira sei buka tuir ema ne’ebé lansa informasaun falsu ba governu hodi responsabiliza nia hahalok ne’e.
“Afeta tebes ami familia. Ema hotu iha ne’e despreza kedas ami, no ha’u nia kios iha ne’e mós ema la-mai sosa sasan,” nia afirma.
“Ida ne’e halo lakon ami nia moris, ami nia dignidade halo diskriminasaun ba familia rua ne’e husi Tasi-Tolu ba to’o Mau-Kali, Baukau, halo foer hotu ami-nia naran, ne’ebé ami sei buka tuir ema ne’ebé fó informasaun falsu ne’e,” Lobato esplika.
Iha fatin hanesan Cornelia Anin nu’udar bin husi DA mós sente triste no preokupa tebes ho situasaun ne’e, tanba saida maka governu halo ne’e la tuir realidade ne’ebé loloos.
“Ha’u nia alin nunka ba fatin ruma, derepente nia kona fali corona, ne’e laloos ida,” nia hateten.
Cornelia hatutan, sira laiha relasaun familia hela iha Atambua no Suai, no nia alin nunka ba Suai, sa tan ba Atambua.
“Nia moris ne’e araska itoan, han-hemu de’it la to’o ida, nia uja osan saida maka atu la’o ba-mai Suai, Atambua no Dili?” nia kestiona serbisu governu nian ne’ebé tenke filtra didi’ak informasaun sira ne’ebé simu molok ba ka’er ema ida.
Nia hatutan, nia alin DA ne’e loron-kalan iha uma de’it. Nia katuas oan maka serbisu ho kareta saneamentu nian hodi raut foer sira iha Dili laran ba fakar iha Tibar, no fulan ida hetan de’it salariu U$ 90.
“Ha’u sente laran moras bainhira ha’u rona informasaun dehan ema ka’er nia tanba kona moras Covid-19 maske nian nunka ba Covalima ho Atambua,” nia afirma.
Francisca Virgina Belo nu’udar kaben husi Bosco Lobato katak, DA ho nia katuas oan durante hela iha sira nia uma ne’e nunka la’o ba-mai Kovalima, no Atambua, no sira nia moris simples loos ho kapasidade finanseiru ne’ebé la sufisiente atu la’o ba-mai fatin do’ok.
“Nia nunka ba Kovalima ho Atambua. Durante ne’e nia atu sai ba fatin ruma mós sempre fó hatete ha’u,” esplika Francisca.
Antes ne’e, autoridade Polísia Nasional Timor-Leste (PNTL) munisípiu Baukau hamutuk ho ekipa saúde Baukau, iha loron Kinta 4 Marsu 2021, halo serka ba detein DA iha suku Tirilolo, Postu Administrativu Baukau-Vila, munisipiu Baukau.
Informasaun ne’ebé TOP rekoella hosi sasin lubun iha rezidénsia DA iha arredores antigu PLN, Tirilolo, Baukau katak, autoridade sira halo detensaun ba nia tanba simu informasaun katak nia foin tama husi Kovalima ba Baukau, seluk fali dehan nia foin mai hosi Atambua no balun fali dehan nia ne’e pozitivu Covid-19, maibé faktu loloos hatudu DA nunka ba-mai Kovalima, sa tan Atambua.
Ekipa saúde lori DA inklui nia katuas-oan ho tan abitante nain tolu seluk, aman, inan no oan tanba hela kos hamutuk ho DA ne’ebé deskonfia Covid-19 baze ba informasaun hosi ekipa saúde no Polísia Baukau.
Abitante sira iha BTN2, Tasi Tolu, Dili, pániku no trauma tebes. Balun fó sasin katak, sira la fiar ema ne’e Covid-19, tanba DA ne’e ho nia katuas-oan durante ne’e iha de’it Tasi-Tolu.
Entretantu, Kordenador Forsa-Tarefa ba Prevensaun no Mitigasaun Surtu Covid-19 iha Timor-Leste, (CIGC-SS), Rui Maria de Araújo, iha loron 5 Marsu 2021 katak, iha loron 2 Marsu 2021, deteta kazu konfirmadu foun ida iha Baukau.
“Kazu ida iha Baukau ne’e, halo viajen husi Dili ba Baucau iha dia 1 de Marsu, ho bis naran MABENIFA, xapa matrikula 36-806, to’o iha Baucau tuku 8 kalan. Iha dia 2 de Marsu, viziñu sira informa ekipa konjunta saúde Baukau katak ema ne’e kleur ona la hela iha Baukau, posivelmente halo viajen ba fatin kontaminadu ruma, no husu atu halo test. Ekipa konjunta foti amostra, iha loron ne’e kedas, ho ema ne’e rasik ninia konsentimentu,” esplika Rui Maria de Araújo liu husi konferensia ba imprensa iha Centro Integrado Gestão de Crises, Sala Situação (CIGC-SS), Sesta 5 Marsu 2021.
“Rezultadu husi amostra ne’e, hatudu pozitivu, maibé pozitivu ho CT (cycle threshold) 42,5. Ida ne’e signifika, nia infetadu duni ho virus SARS-CoV-2, maski nia iha ona faze rekuperasaun, no probabilidade atu nia hada’et tutan ba ema seluk, ki’ik liu, kompara ho, pur ezemplu karik nia iha CT 37 mai kra’ik,” nia esplika.
Nia hatutan, iha loron 4 Marsu, ekipa saúde repete hikas análize hodi konfirma ninia CT, maibé rezultadu ida ne’e hatudu negativu. Rezultadu ida ne’e konfirma katak kazu ida ne’e iha duni prosesu rekuperasaun.
“Maski ho rezultadu ida hanesan ne’e, ekipa saúde deside atu foti amostra husi ema hotu ne’ebé kontaktu-besik ho nia iha Baukau, no mós ninia kontaktu-besik iha fatin ne’ebé nia hela ida Dili, iha BTN II Tasitolu, Aldeia Terra Santa, Suku Madohi, D.Aleixo, Dili. Hamutuk hotu iha ema nain 17 ( 9 iha Baukau, 8 iha Dili) ne’ebé konsideradu kontaktu-besik, ho kazu ida ne’e maka halo ona teste. Rezultadu hatudu negativu hotu kedas. Maski negativu hotu kedas, sira hotu sei nafatin iha kuarentena, hodi hein tempu ne’ebé nesesáriu atu repete test dala ida tan”.
Maibé informasaun husi familia DA katak, nia nunka ba-mai fatin sira ne’ebé antes ne’e tama lockdown ona hanesan Kovalima, Bobonaro, no nunka ba Atambua.
Ho kazu Covid-19 iha BTN II, Tasi-Tolu ne’e, provoka parte balun konsidera saida maka esforsu governu durante ne’e halo iha tendensia kontamina ona ho politika, tanba hare de’it iha Suai ne’eba tanba de’it ema ida nia to’os ne’e besik loos ho fronteira nian, entaun sira ba ka’er kedas ema ne’e no dehan pozitivu Covid-19.
Kazu Covid-19 BTN II, Tasi-Tolu ne’e maske ema nunka ba-mai iha fatin afetadu sira, maibé derepente de’it dehan pozitivu fali, no nia katuas oan la kona ida. Situasaun ne’e hamosu konfujaun boot kona-ba transmisaun lokal iha rai-laran.
Maske mosu konfujaun, maibé presija antisipa aan nafatin liu husi fase liman bebeik ho sabaun, uja mascara bainhira sai ba fatin públiku, no di’ak liutan mantein distansia sosial.
