DILI (TOP) – Ohin tama ona ba loron daruak nian, no desde iha loron Segunda to’o ohin mosu entidade oioin tantu sivil no militar hakat ona ba hasoru eis Komandante ein Xefe das FALINTIL, Kay Rala Xanana Gusmão hodi tenta konvensa nia atu oinsa bele fiar katak Armindo Borges (47) nia mate ne’e, tanba kauza husi moras Covid-19, maibé to’o oras ne’e seidauk iha ema ida bele konvensa Xanana kona-ba kazu ne’e.
Iha loron Tersa, 13 Abril 2021 oras tuku 8:30 ulun boot F-FDTL nian ka Xefe Estadu Maior Tenente Jeneral FALINTIL-Forsa Defeza Timor-Leste, Lere Anan Timur ho nia eskoltu Polisi Militar sira hakata ba vizita eis Primeiru-Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão ne’ebé toba kalan ida ona iha Estrada Vera Cruz.
“Ko’alia buat ruma?,” Xanana husu ba Lere, no Lere fila hatan, “lahatene ko’alia”, konversa entre Xanana ho Lere iha fatin izolamentu Vera Cruz, Dili, Tersa 13 Abril 2021.
Liu tiha minutu balun, eis komandante ein xefe das FALINTIL ne’e hahu introduz rajaun ne’ebé lori nia tenke toba kalan ida iha Estrada Vera Cruz.
Xanana esplika ba Lere katak, nia la simu rezultadu teste swab ne’ebé hala’o husi pessoal saúde sira kona-ba matebian Armindo Borges ne’ebé fila ona ba mundu seluk iha Domingu kalan liuba.
Xanana kuaje gasta minutu balun esplika ba Lere katak, matebian Armindo Borges nia mate ne’e la’os kauza husi moras Covid-19, maibé mate tanba sofre moras stroke kleur tiha ona.
Xanana dehan nia hakruk tebes ba protokolu Organizasaun Mundial ba Saúde (OMS) no Ministériu Saúde nian kona-ba oinsa prevene Covid-19.
“Maibé, ran sai husi inus, husi tilun, husi ibun. Ran sai manas hela, sira ba halo swab ne’e maka sira nia siensia ne’e to’o iha ne’ebé maka ha’u la dun fiar ida,” Xanana esplika.
“Ema moras iha uma fulan hira ona, familia tomak iha ne’eba, ne’e tanba la di’ak ona maka sira lori ba iha ne’eba, to’o ne’eba mate tiha ona maka sira dehan ne’e, tanba Covid. Ami temi ida ne’e liu tiha oras 24 nia laran mai mate tiha ona mós swab nafatin, ami dehan ne’e siensia foun duni,” Xanana kontinua esplika.
Xanana dehan ho faktu kronolojia sira hanesan ne’e, atu hetan konfiansa husi povu tenke halo sasan ne’e ho loloos para povu bele fiar.
“La’e povu dehan bosok. Ha’u la’os la preokupa ho Covid, ha’u la’o itoan, ha’u la la’o barak desde tinan kotuk kedas esklarese kona-ba Covid. Ha’u hatene, maibé situasaun ne’e halo ha’u la fiar,” Xanana afirma.
Hafoin Xanana remata nia introdusaun, Lere tama kedas ho lia-fuan dehan uluk kedas sei iha ai-laran orden ne’ebé Lere hato’o ba nia soldadu sira maka ne’e “Xanana mate ikus, ita sira ne’e maka mate uluk. Xanana mate uluk, ita mate hamutuk”.
“Ohin loron ita hare se maka ukun Timor ne’e la’os ema seluk, ema le’et. Ita mai husi ai-laran maka ukun Timor. Ema lakon fiar, lakon fiar bai ta,” esplika Lere, maibé Xanana korta kedas Lere nia esplikasaun ne’e hodi dehan; “ami respeita hotu, ha’u nia problema Covid, tanba ha’u ko’alia ba povu, povu dehan la fiar ona ne’e maka ha’u dehan la’e, ha’u tenke halo asaun ida la kontra governu, governu tur iha ne’eba, la kontra se de’it, ne’e asaun sivika ida atu dehan katak husi Ministériu Saúde, husi doutor Rui Araújo ne’ebé matenek boot ne’e, dotor Aniceo iha Parlamentu, Jeneral Taur iha governu, nasaun sira maka ka’er, ha’u lakohi kahur buat ida,” Xanana korta esplikasaun Lere.
Liu tiha ida ne’e, Lere kontinua husu ba Xanana atu entrega problema ne’e ba nia maka atu rezolve.
“Ami hanoin katak maun entrega problema ne’e ba ami, ami rezolve. Ne’e mate ona, ita hakoi tiha ba sala sira ne’ebé sira komete …”, maibé to’o ida ne’e Xanana korta tan hodi dehan “sira maka koriji aan ba, militar maka tama fali iha sivil mós la dun furak ida”, Xanana esplika ba Lere.
Maske nune’e, Lere kontinua esforsu atu konvensa Xanana katak, tanba hare ba kestaun idade ona, no tenke koidadu saúde no husu atu ba deskansa ona iha uma, tanba tuir Jeneral Lere konsidera ne’e nu’udar problema ki’ik ida, maibé Xanana korta nafatin hodi konsidera kazu ne’e nu’udar problema boot ida iha Timor.
“Ha’u so lori mate ne’e, ha’u rasik ba hakoi tiha maka iha nia fatin maka ha’u fila ba uma,” Xanana rejeita proposta Lere nian.
“Ne’e problema ki’ik ona, problema boot ne’e maka nasaun ninian ne’e,” Lere hateten ba Xanana, maibé Xanana fila hatan fali ba Lere katak nasaun ne’e iha ona matenek sira nia liman laran ona.
“Ha’u lakohi ko’alia ida ne’e, ha’u ko’alia maka mate isin ne’ebé agora bubu dadauk ona iha laran. Isin bubu dadauk ona,” Xanana klarifika.
Rezultadu konversasaun entre funu-nain boot rua ne’e laiha rezultadu, la hetan solusaun, nune’e Jeneral Lere husu ba sira ne’ebé laiha interese labele ba tama iha sala izolamentu Vera Cruz nian.
“Husik de’it familia matebian ho katuas nu’udar Maun Boot. Imi horseik mai barak ne’e, ida ne’e so para kria problema,” Lere aviza ba joven sira hodi labele ba Vera Cruz hodi aumenta problema.
Tanba Jeneral Lere ezije bebeik atu entrega problema ne’e ba nia maka atu rezolve, nune’e Xanana komesa la’o ses itoan husi Jeneral Lere nu’udar jestu ida diskorda ho nia pedidu ne’e.
Ikus husi konversa ne’e, Lere dehan se nia Maun Boot mós la konfia ona nia hodi rezolve problema ne’e, nune’e husik ba Estadu maka rezolve de’it ona.
Armindo Borges hakotu nia iis iha Domingu kalan bainhira ekipa ambulansia evakua nia sai husi sala emerjensia HNGV atu ba tau iha sala izolamentu Vera Cruz, Dili, maibé molok to’o ne’eba nia iis kotu ona, tanba sofre moras stroke hemorrhagic.
Notisia relevante: Pasiente stroke hemoragic ida mate iha dalan klaran molok to’o Vera Cruz
Mosu disputa entre familia ho governu kona-ba mate-isin ne’e, tanba familia inklui Kay Rala Xanana Gusmão la simu rezultadu teste swab ne’ebé dekreta matebian ne’e mate, tanba kauza husi moras Covid-19, maibé familia dehan matebian ne’e sofre moras stroke kleur ona, la’os sofre Covid-19.
Notisia relevante: Disputa mate-isin Armindo Borges seidauk iha solusaun no Xanana toba hein iha estrada
Iha Segunda 12 Abril 2021, governu haruka ba atu foti sai mate-isin ne’e iha oras tuku 3 dadersan, maibé lakonsege, tanba bainhira Kay Rala Xanana Gusmão husu ba Superintendente Polisia Marcos Sequeira katak atu lori mate-isin ne’e ba ne’ebé, maibé nia lahatan ida, no desidi fila nonok de’it.
Notisia relevante: Governu tenta foti sai mate-isin iha tuku dadersan
Governu hakarak hakoi matebian ne’e iha Metinaro, maibé Xanana hamutuk ho familia matebian sira lakohi. Nune’e, Lere informa ba Xanana katak, problema ne’e Estadu hakarak ba hakoi matebian ne’e iha fatin ne’ebé desidi ona.
“Ida ne’e ita la rezolve problema”, Lere afirma, no Xanana simu kedas katak, “se la rezolve problema ha’u hein iha ne’e to’o isin dodok, prontu ba serbisu ona. Ba serbisu ba ami labele interompe ita boot sira nia serbisu, ami respeita teb-tebes. Ha’u hein ida ne’eba to’o dodok depois maka ami ba hili pedasuk-pedasuk ba hakoi iha nia fatin. Ne’e la impede governu hodi hatete de’it ba governu dehan povu la fiar ona kona-ba Covid, bosok ten, halimar fali ho povu nia moris ne’e maka ha’u mós mai hamutuk ho povu ne’e,” Xanana esplika.
“Ne’ebé obrigadu barak mai vizita ami iha ne’e, ha’u hatene katak serbisu barak tebes iha ne’eba, ita boot sira husik hela iha ne’eba, ne’ebé bele fila ona”, maibé Lere korta derepente tan hodi dehan “la’e maun, serbisu maka ida ne’e, ami nia serbisu maka ida ne’e duni”, no Xanana dehan serbisu mai Covid ka, di’ak. Maibé Lere dehan tenke to’o konklujaun ida.
Lere foin dehan agora governu dehan atu lori ba ne’eba … Xanana korta kedas “ha’u hela iha ne’e”, maibé maun dehan atu lori ba … Xanana dehan “sim, ba dehan ba governu dehan lori baa mi iha ne’e. Ohin dadersan de’it tuku 3 sira mai, ha’u taka odamatan dehan imi la tama. Mai fali dala ida tan. Horseik rona dehan militar atu mai, dehan militar mai tama, oho tiha ha’u maka tama”.
Maibé fila hatan ba Xanana katak, uluk maun, ami atu fó ami nia vida atu maun moris, agora atu ba fali oho maun ne’e?”. To’o pontu ida ne’e Xanana hahu la’o ses dadauk husi Tenente Jeneral Lere hodi deskorda total pedidu Leren nian atu rezolve problema ne’e.
KLARIFIKASAUN:
Mosu modifikasaun iha konteudu notisia ne’e nia-laran. Iha titulu notisia dehan duni. Tuir loloos ne’e Xanana diskorda ho pedidu Tenente Jeneral Lere nian. Ba fallansu ne’e redasaun hadia tiha ona no husu deskulpa ba públiku.
