DILI (TOP) – Primeiru Ministru Taur Matan Ruak hateten, bainhira ró HAKSOLOK la mai to’o Timor-Leste, Prezidente Autoridade ba Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA), Arsenio Paixão Bano mak sei ba hatan iha Tribunal no kuandu hetan kondenasaun, nia mak sei ba tama prijaun iha Bekora, Dili.
"Mezmu Prezidente RAEOA Arsenio Paixão Bano hatene katak ró HAKSOLOK ne'e la mai, Arsenio mak ba Bekora," hateten PM Taur iha sesaun debate OJE 2021 iha Parlamentu Nasionál (PN), Kuarta 2 Dezembru 2020.
Nia hatutan, antes ne’e Bano maka hatete nia prontu assume risku sira hotu, no promete sei lori prosesu konstrusaun ba ró ne’e to’o remata.
"Ha'u hatene di'ak, ita hotu basa liman, a’at ne'e Bano mesak ba hatan iha Tribunál," hateten PM Taur.
Maske ró HAKSOLOK durante tinan tolu ona seidauk to’o mai Timor-Leste, maibé Primeiru Ministru atual Prezidente Partidu Libertasaun Popular (PLP) ne’e katak tanba saida maka tenke tau tan osan?
"Bainhira ita gasta osan ne'e, kompañia ne'ebé halo ita nia ró ba fali nasaun falensia," nia argumenta.
Nia aprezenta opsaun 4 kona-ba oinsa bele rezolve ró HAKSOLOK.
- Opsaun dahuluk maka husik Timor-Leste lakon nia osan saugati de’it (refere ba pagamentu inisial ne’ebé halo tiha ona husi Mari Alkatiri iha tinan 2017).
- Daruak, foti tiha ró HAKSOLOK ba fali kompañia seluk para hadia.
- Datolu, ró HAKSOLOK halo tiha besi aat, faan tiha, dalaruma nia presu ne'e ho montante osan miliaun $15 karik?
- Dahat, tenke buka negosia dalan seluk halo oinsa maka kompañia ne'e kapitaliza kompaña ida ne'e ho kompaña sira seluk ne'ebé iha interese para bele hadia, maibé atu halo negosiasaun ida ne'e tenke tau osan.
"Naturalmente responsabilidade tomak iha Prezidente Autoridade RAEOA nia liman no Prezidente RAEOA Arsenio nia husu osan, nia hatene katak nia iha risku más tambem nia iha risku nia husu porque nia hatene dalan ba ita rekoopera," PM Taur esplika.
Nia rekoñese katak, saida maka Mari Alkatiri ba ró HAKSOLOK ne’e la fasil, no bainhira nia sai José Luis Guterres ‘Lugu’ maka ba fali, Lugu dehan governu sentral bele foti fali tanba nia la responsabiliza ida ne'e no nia lakohi responsabiliza saida maka Alkatiri halo.
"Durante fulan ida fulan rua, ami tenta buka dalan hotu-hotu haree opsaun sira hotu para hasai desizaun husik para ita lakon dei’t nia justifikasaun la'os ita maka sala, kompañia maka bankrupt tiha, kompañia ne'e maka ba tiha fali falensia," nia esplika.
Maibé, Estadu Timor-Leste mós lakon nafatin osan kuaje milliaun Euro 13 resin ne’ebé Sekretáriu Jeral partidu FRETILIN, Mari Alkatiri selu tiha ona, no desijaun selu ne’e fó prejuizu maka’as ba Estadu, tanba durante tinan 3 ona ró ne’e seidauk mai hela de’it.
Entretantu, antes ne'e bankada parlamentar CNRT iha Parlamentu Nasionál kontinua kontra politika no desijaun “governu defaktu” ne’ebé “tonka” husi partidu FRETILIN hasai tan povu nia osan hamutuk miliaun $16,9 hodi finaliza konstrusaun Ferry HAKSOLOK inklui konstrusaun ba ponte kais atu ró ne’e bele atraka.
Notisia relevante: CNRT kontra “governu defaktu” aumenta osan ba ferry HAKSOLOK
CNRT husu ba “governu defaktu” ne’ebé lidera husi Primeiru-Ministru Taur Matan Ruak atu labele foti tan osan hodi selu ró ne’e, tanba tuir CNRT katak Ferry HAKSOLOK ferrujen tiha ona iha Portugal.
“Bankada CNRT nota katak RAEOA-ZEESM sei iha saldu jerensia Miliaun $177.4 de dolares ne’ebé autoridade subar ba Parlamentu Nasionál atu asesu paradeiru husi osan ida ne’e. Tanba-ne’e mak laiha fatin ba RAEOA atu husu tán osan ba Governu Sentral,” hateten Prezidente bankada CNRT, Duarte Nunes liu husi konferénsia ba imprensa iha salaun bankada CNRT iha Parlamentu Nasionál, Dili, Kuarta 25 Novembru 2020.
“Tuir informasaun husi Prokuradór Jerál Repúblika Dr. Jose Ximenes iha mídia katak ferry Haksolok iha hela prosesu investigasaun kriminál nia laran. Bankada CNRT konsidera katak tuir loloos Governu de Faktu labele halo tán pagamentu ba objetu krime nian ne’ebé iha hela prosesu investigasaun kriminál nian”.
Governu sentral delega ona kompetensia ba Prezidente Autoridade ba Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA), Arsenio Paixão Bano hodi rezolve assuntu ne’e, no Bano durante ne’e sempre deklara katak RAEOA iha nia estratejia rasik atu oinsa bele lori Ferry HAKSOLOK mai Timor-Leste. Infelizmente, bainhira jornalista sira kontinua husu pergunta ne’e ba Bano, nia staff protokolu ida interompe kedas pegunta ne’e no hasai tan lia-fuan atu duni sai sira husi áreador aeroportu rota do sandalo ne’ebé ikus-ikus ne’e uja ba fatin resepsaun maka barak liu.
“Bankada CNRT konsidera laiha serteza ka garantia ba Timor-Leste katak hafoin Governu de Faktu Inkonstitusionál injeta tán osan hamutuk Millaun $16,9 de dolares iha proposta OJE 2021, atu nune’e bele lori ferry Haksolok mai iha Timor-Leste. Maibé dadaun ne’e kompañia Atlantic Eagle Shipbuilding Lda. bankarrota tiha ona, aleinde ne’e kondisaun ferry Haksolok mós a’at loos ona tanba para kleur iha tasi laran no ferrujen hotu ona,” esplika deputadu Duarte Nunes.
Aleinde indísiu krime no eskándalu Ferry HAKSOLOK nian, bankada CNRT mós hakarak informa ba públiku katak Autoridade RAEOA-ZEESM komete irregularidade ba indísiu krime nian ne’ebé fó prejuízu ba Estadu Timor-Leste, hanesan: RAEOA-ZEESM deve hela ba kompañia Instituto de Soldadura e Qualidade ka ISQ osan besik Rihun $600. Bankada CNRT konsidera Autoridade RAEOA-ZEESM konsentemente halo polítika omisaun ne’ebé sei fó prejuízu ba Estadu Timor-Leste.
“Bankada CNRT hakarak hatene bainhira maka Ministériu Públiku atu avansa eskándalu akizisaun ferry Haksolok ne’e ba Tribunal, tanba Câmara de Contas nia auditária iha 2018 deskobre ona indísiu krime ba ferry Haksolok, maibé tanbasá mak prosesu investigasaun ba ferry Haksolok ne’e lori tempu naruk liu”.
CNRT konsidera Ferry Haksolok agora iha prosesu investigasaun Ministériu Públiku nune’e labele bo’ok, inklui labele aumeta tán osan. Ezemplu projetu balun husi projetu 143 ne’ebé Governu labele selu tanba tama hela prosesu investigasaun kriminál nian, nune’e laiha razaun atu Governu ida ne’e atu tau tán osan ba ferry Haksolok.
“Husu ba Câmara de Contas no Ministériu Públiku atu obriga autoridade RAEOA-ZEESM hatudu Konta Bankária ba Osan Miliaun $177.4 de dolares ne’ebé Autoridade rai iha Banku Komersiál maibé seidauk hetan auditória. Bankada CNRT hakarak hatene osan ne’e nia jurus ka funan hahú husi osan ne’e depozita iha Banku to’o ohin loron, inklui Miliaun $35 de dolares iha Fundu Ekonomia Dezenvolvimentu (FED) ne’ebé kapitalizadu ona”.
CNRT mós husu ba Ministériu Públiku atu hatene prosesu sosa USB ida ho folin $450 ne’e la’o to’o ona iha ne’ebé? Tanba Bankada CNRT fiar katak Ministériu Públiku iha kapasidade atu investiga Eskándalu USB Karun liu iha mundu ne’e ho fásil, públiku presiza hatene prosesu USB $450 ne’e to’o iha ne’ebé no la’o oinsá ona?
“Bankada CNRT ezije ba Governu de Faktu Inkonstitusionál atu labele aproveita Asaltu Podér ne’e atu salva Dr. Mari Alkatiri ba osan Miliaun $17 de dolares resin ne’ebé mout ona iha Tasi Portugál nian”.
Bankada CNRT husu ba Ministériu Públiku atu halo servisu imparsiál no aplika doutrina katak ema hotu hanesan iha Lei nia oin. Labele halo favoritizmu ba Mari Alkatiri no indivíuu sira seluk ne’ebé halo abuzu de uzu ba povu nia osan iha RAEOA-ZEESM. Enkuantu Ministériu Públiku aselera prosesu hasoru sidadaun sira seluk.
Bankada CNRT konklui katak eskándalu Ferry Haksolok ne’e hatudu momoos oinsá estadu tomak monu tiha ba Dr. Mari Alkatiri nia mafia ho nia belun Estranjeiru Luis Pité hodi haknauk Estadu nia osan.
“Osan Miliaun $17 ne’ebé Mari Alkatiri selu tiha ba Atlantic Eagle Shipbuilding Lda ne’e lakon saugati de’it no estadu tenke hasai tan Povu nia osan hodi taka osan ne’ebé Mari Alkatiri ho nia belun sira fahe tiha ona ba malu”.
Eskándalu Ferry Haksolok ne’e mós tau em kestaun Títulu “Bom Jestór” ne’ebé FRETILIN tula ba Mari Alkatiri nia leten. Sera ké “Bom Jestór” ne’e maka signifika selu 100% ba sasán ne’ebe seidauk konklui nia konstrusaun? Ka “Bom Jestór” ne’e maka signifika Fakar tiha Povu nia osan Miliaun $17 ba Ferry Haksolok hafoin husu tan Estadu atu hasai tan osan atu selu ferry ne’ebé oras ne’e ferrujen hela iha tasi laran.
Eskándalu Ferry Haksolok ne’e hatudu momoos oinsá hahalok Anti Estadu husi Mari Alkatiri tanba Lider Anti Estadu maka fakar tiha Estadu nia osan saugati de’it depois hakarak husu tán osan atu taka osan ne’ebé nia gasta tiha ona.
Alkatiri lansa ona Ferry HAKSOLOK iha 2017
Ferry HAKSOLOK ne’e lansa tiha ona husi Prezidente Autoridade RAEOA, Mari Alkatiri iha loron Sesta 26 Maio 2017 iha Portugal, no konsege husik tun ró ferry haksolok ba tasi Figueira da Foz-Portugal. Antes atu hala’o lansamentu ba ró foun Timor nian ne’ebé hanaran Haksolok ne’e hetan mós bensaun husi Amo Bispo Dom Carlos Ximenes Belo, SDB no sai hanesan Inan Sarani (Madrinha) ba Ro Haksolok mak Madre Guilhermina Marcal husi Canossa Timor-Leste.
Ró-Ferry Haksolok ne’ebé Governu Timor-Leste sosa no halo konstrusaun iha Portugal husi empreza Portuguesa Atlanticeagle Shipbuilding no ninian Konsultor husi ISQ-Portugal remata ona no iha loron Sesta 26 Maiu 2017 hetan ona bensaun husi Amu Bispo Dom Carlos Ximenes Belo hodi husik tun ba Tasi Figueira da Foz iha Portugal.
Empreza ISQ ne’ebé sai nu’udar konsultor ba konstrusaun ró ne’e katak Ferry Haksolok ho nia naruk hamutuk metro 72 ne’e iha kapasidade atu transporta pasajeiru nain 377, kareta 23 no sasan seluk tan.
Vise Ministru Obras Públiku Tranporte no Telekomunikasaun (MOPTK) Inacio Moreira iha 2017 katak, ró foun ne’e atu sosa planeia husi kintu governu konstitusionál iha 2014 hodi mai apoiu ró Nakroma ne’ebé halo operasaun kleur ona iha nasaun foun ne’e.
Iha tempu ne’eba Mari Alkatiri selu tiha ona osan hamutuk Euro miliaun 13 resin ba kompañia Portuguesa Atlanticeagle Shipbuilding, maibé tuir informasaun ne’ebé iha katak kompañia ne’e deve hela kompañia rua seluk ne’ebé ikus mai lori malu ba Tribunal hodi kauza sira prende tiha Ferry HAKSOLOK, no husu ba governu Timor-Leste tenke selu tan miliaun $16,9 mak ró ne’e foin bele mai Timor-Leste.
