Hakerek nain: Nélson Belo
Abril 2020
VIRUS CORONA ne’ebe ho naran estimadu covid-19 moris iha fulan Dezembru iha Provinsia Wuhan-Xina, momentu ne’ebe ema iha Mondu tomak halo preparasaun ba celebrasaun loron Natal 2019 ho tinan foun 2020. Iha momentum Covid-19 nia transmisaun, Mondu hatene liu hosi midia sira, no hatene ema vitima hosi covid-19 monu naba-naban iha dalan-dalan publiku sira iha Wuhan, loron ho kalan no Ospital hotu-hotu resin ho moras afetadu, no labele agoenta atu simu ema ne’ebe positivu. Nasaun barak iha Mundo hatene kle’an, maibe lakoi trasa politika preparasaun ho rasaun katak Covid-19 hela hakmatek deit iha Xina, katak laiha biban ba virus-corona atu hakur sai hosi Xina. Katak sistema politik saude nian iha nasaun avansadu ho sofistikadu tebes no bele infrenta surto covid-19 ho fasil hanesan mos surto sira seluk ne’ebe akontese ona. Rasaun seluk fali-mos hanoin katak Covid-19 sei latahan no dura ativu ba iha iklima hosi rai seluk ne’ebe fora hosi Xina.
Rasaun sira ne’e sai duni rasaun forte no signifikante tebes ba nasaun sira iha Eropa kontenental no Amerika, Azia, Afrika ho nasaun sira seluk ne’ebe lakoi halo preokupasaun ho preparasaun politika ne’ebe diak. Italia nasaun ne’ebe kuandu surto Covid-19 komesa daet, governu Italianu lahalo anticipadamente halo lockdown, entau susar atu satan netik transmisaun lokal iha teritoriu sira iha Italia laran no rezulta ema mate barak hosi loron ba loron. Ikus mai halo lockdown maibe ema mate barak ona.
Covid-19 hosi Wuhan komesa invade tama ona ba Eropa-Ocidental ho Eropa-Leste, Amerika, Barsil ka nasaun Karibian sira, depois nune’e hosi Wuhan lekar-an tesik mai Afrika, Mediu-Orente, Azia no Australia, Nova Zelandia, no daet globalmente ba Mundo tomak. Nasaun ki’ik seluk sira iha Illa-Pasifiku ho Timor-Leste sidauk iha vitima covid-19, maski iha positive ho numeiru ki’ik, maibe mate lamak’as hanesan Italia, Spanha no Amerika, so kria impaktu mos halo povu moris iha tauk nia laran, no sai ona vitima barak hosi impaktu lockdown ne’e tamba ema mate ba hamlaha iha Indonezia, India, ho rai seluk hetok maka’as los.
Kuando Covid-19 komesa atake-ona Estadu Unidus Amerika, mak Prezidente Donald Trump tu’u liman kedas ba Prezident Xina, Xi Jinping, ho lian maka’as katak Jinping subar buat barak i laiha transparante ho esplikasaun diak no detaillu konaba Cobid-19. Lamentasaun Trump nian ne’e mos halo kondenasaun maka’as hasoru WHO ka Organizasuan Suade Mundial, katak WHO lahalo esplikasaun kle’an ho klaru, ne’ebe halo Trump hirus, no hapara fundus ba WHO.
Covid-19 sai duni agenda politik boot ba Trump atu halo atake ba WHO ho estadu Xina no nasaun seluk atu halo investigasaun kle’an. Amerika ho nia aliadu sira hanesan Ingalatera hamtuk halo ejijencia politik hasoru Xina, maibe nasaun Europa seluk hanesan Italia, Spanha, ho seluk halo reserva-an hodi husu tulun Xina ho Cuba, tamba sira iha esperencia oinsa matenek iha manobra funu hasoru covid-19. Trump mos hasai liafuan ho agresivamente iha momentum dahuluk Italia simu asistencia medika ho doutor Cubano sira, Cuba. Iha kontekstu funu hasoru surto global ne’e mediku Cuba iha esperencia boot tebes liu kompara ho mediku iha Amerikano. Ho ida ne’e ikus mai, Trump mos hatun nia tensaun hosi lian moruk ba midar hasoru mediku Cubano sira.
Ho Covid-19 nia lalaok daet hosi ema ba ema hosi nasaun ida ba nasaun seluk, ikus mai halo governu hotu-hotu iha Mondu halo nia politika atu bele satan netik ka funu kontra hasoru moras at ne’e. Politika ne’ebe nasaun sira aplika hotu-hotu iha Mundo mak sira aplika lockdown ka taka metin odataman ba ema nia serkulasaun.
Nasaun boot sira iha Eropa Osidental ho Eropa Leste, Amerika kontenental to mai Afrika, Mediu-Orente, ho Azia mai to Australia aplika esperencia hosi Wuhan Xina hosi politika lockdown atu lokaliza transmisaun surto covid-19.
Ho politika lockdown ne’e ikus mai, serkulasaun ema nian paradu, ema hela deit iha uma, cidade sira nia rame hosi nakunu ho ema mate total no balun nakfilak ba balada fuik ho maus nia sirkulasaun ho livre. Ho nune’e, ikus mai implikasaun ba ekonomia Mondu sai bangkrut total. Hosi ida ne’e nia impaktu halo vitima ema la’os tan Covid-19, maibe mos tan lockdown ne’ebe ema labele sirkula tun sae hodi buka ai han, depois rezulta ema mate hamlaha iha nasaun ki’ik no kiak sira. exemplu iha Indonezia, India ho rai seluk sai faktus ba degradasaun humana.
Atu taka netik ekonomia Mondial monu, entau tenki ejijie kada governu iha nasaun ida-idak tenki halo nia politika rekoperasaun no reajustamentu ekonomia. Nasaun hotu-hotu iha Mondu halo nia politika hodi utuliza potensia estadu ida-idak nian, hodi lolo liman ba malu atu funu kontra hasoru covid-19. Iha Israel, disputa entre PM Benjamin Netanyahu hosi partidu Likud, ho lider boot hosi partidu Blue-White ka Partidu Verdi-Mutin Benny Gantz, halo rekonsiliasaun hodi hari’i governu unidade nasional no hamutuk luta kontra surto global ne’e. Nasaun entre Israel - Paletina mos halo rekonsiliasaun no hases tiha sira nia disputa politik no funu armadu ne’ebe iha tinan barak nia laran susar tebes hetan solusaun. Maibe atu luta hasoru surto pandemia ne’’e, halo sira tur hamutuk ho momentum ne’ebe covid-19 invade sai ameasa ba sigurasan umanu, ne’e sanak ida. Hosi sanak seluk, mediku ka doutor Israelita sira ba Palestina hodi ajuda povu palestianu sira hosi moras covid-19, nudar solidaridade entre sira, no pratika meus rekonsilisaun la’os hosi politika na’in deit maibe mos implementa hosi kraik. Ho ida ne’e, sira Hases tiha ego politika ba ukun nian, no halo agenda ho asaun hamutuk ba funu kontra covid-19.
Iha tinan barak nia laran, Eurpo ho nasaun boot sira iha Mondu sempre hare Xina hosi matan sorin deit, nune’e mos lakoi mos kaik ho Cuba iha lala’ok koperasaun bilateral. Maibe ho Covid-19 ne’e Italia, nudar nasaun permeiru ne’ebe simu asistencia medika ho nia teknika medika sira hosi Xina ho Cuba. Ida ne’e realidade halo rekonsilasaun ne’ebe susar tebes durante ne’e ho meus bilateral politika oin-oin lakonsege iha tempu naruk. Maibe ikus mai ho agenda funu hasoru covid-19 nian, konsege loke odamatan ba Xina ho Cuba nia teknikas mediku hosi nasaun boot sira. Nune’e mos iha parte seluk, Cuba ho Xina mos eskporta sira nia produtu medika ho mos teknikas sira ba rai boot sira iha Eropa ho nasaun seluk. Ida ne’e sai historia boot ba prosesu rekonsiliasaun ri’il ne’ebe akontese iha momentum surto covid-19 ho nia transmisaun global. Ho ida ne’e Mundo la lockdown ona ba Cubano ho Xineza sira mediku sira.
Iha momentu ne’ebe Mondu infrenta krizie pendemia global, Timor-Leste hasoru hela krizie politik ne’ebe la’o dadaun ba tinan tolu nia laran to laiha rohan. iha tinan tolu nia laran politika na’in sira iha Timor-Leste hatun no hasae malu ba ukun no halo povu sai komfusaun boot hodi asiste politikus sira nia tiatru politik. Iha rai seluk disputa politik entre politik na’in sira bele utuliza momentum covid-19 hodi halo rekonsiliasaun ho kaer liman hamutuk ba funu kontra pendemia global ne’e. Timor-Leste hatudu nia kultura politik ne’ebe oinseluk. Politika na’in sira hanoin deit mak oinsa kontinua hatun malu, satan malu, terik netik malu, block malu, sehe kotuk ba malu, to lockdown ba malu. Perguntas boot mak ne’e, oinsa mak iha nasaun riku no forte sira nia palku politik, sira nia politika na’in sira bele tur hamutuk hari’i forsa para bele funu hasoru covid-19, nusa Timor-Leste laebele? Nia resposta mak ne’e: 1. Politik na’in sira lakoi utuiza ona sira nia esperencia hosi funu hasoru Indonezia durante tinan naruk nia laran. 2. Ego politik mak boot liu entre politik na’in sira. talves leetor sira iha resposta rasik, maibe iha ka lae, Timor-Leste bele ba nati’i tuir exemplu rekonsiliasaun hosi Permeiru Ministru Israel ho lider opozisaun, nune’e mos Israel ho Palestina?. Iha ka lae politik na’in sira bele implementa karta magna politik hosi G7+ ho nia slogan “adeus komflitu, bemvindu dezemvolvementu” ne’ebe dekalara iha 2010. Espera katak slogan G7+ laos deit slogan mamuka iha tempu susar ida ne’e, maibe mos utuliza sai hanesan aisanak no aitarak hodi lutu netik ba transmisaun covid-19 ne’e la’o maka’as los iha teritoriu Timor-Leste.
Ideas ka opiniaun ne’ebe hakerek iha artigu ne’e responsabilidade pesoal hosi hakerek nain, no larepresenta institusaun ne’ebe hakerek nain halo kna’ar ba.
