ERMERA (TOP) — Prezidente Partidu Frente Revolusionáriu Timor-Lorosa’e Independente (FRETILIN) atuál Prezidente Repúblika Francisco Guterres Lu-Olo deklara ona hodi kandidata tan ba Prezidente Repúblika ba tinan 2022 to’o 2027, no fiar metin katak sei manan maioria iha primeira volta.
Lu-Olo afirma, ho apoiu tomak husi maun-bin-alin sira hotu, nia fiar katak nia sei manán dala ida-tan, iha primeira volta eleisaun prezidensiál.
“Ha’u fiar katak maioria povu sei hamutuk nafatin ho ha’u iha eleisaun tuir mai,” hateten Lú-Olo bainhira deklara nia kandidatu iha Parokia Imaculada Conceição, Ermera-tuan, Domingu 16 Janeiru 2022.
Ho partisipante hotu-hotu iha fatin ida ne’e nia forsa, mak nia deklara ba povu tomak katak nia re-kandidata ofisialmente iha Tribunal Rekursu ba Prezidente Repúblika ba períodu 2022-2027.
Prezidente Partidu FRETILIN ne’e mós hatutan, nia kaer metin Konstituisaun RDTL no lei sira tanba instrumentu sira ne’e mak fó kbiit ba nia, nu’ udar Prezidente Repúblika, atu kontribui ba hametin Estadu Timor-Leste no lori moris di’ak ba Povu tomak, maibé faktu hatudu durante tinan 5 nia laran, Lú-Olo serve de’it interese partidu FRETILIN nian hodi aplika kedas politika odiu no vingansa ba partidu CNRT iha tinan 2018.
Hafoin simu posse nu’udar Prezidente Repúblika iha tinan lima liuba, no iha tinan 2018 nia halo perseguisaun politika hasoru nia adversariu politika hodi lakohi fó posse ba membru governu lubuk ida husi partidu CNRT nian to’o ohin loron maske ema sira ne’e seidauk hetan kondenasaun kriminal husi Tribunal.
“Ha’u sei defende nafatin unidade estadu no unidade povu nian, hala’o nafatin diálogu ho titular órgaun soberania sira atu haree oinsá hatán ba preokupasaun povu nian. Hala’o nafatin diálogu ho partidu polítiku sira atu buka konsensu, hala’o diálogu ho parte hotu-hotu atu hotu-hotu sente nain ba ukun ida ne’e, defende inkluzaun no justisa sosial, luta hasoru injustisa no KKN, promove demokrasia no dezenvolvimentu sustentável, sei habelar liután relasaun ho komunidade internasionál,” nia hateten.
“Ohin ha’u kompromete dala ida tan atu sai Prezidente hotu-hotu nian no ba ema hotu, iha mandatu 2022-2027. Sei la hasees ema ida, feto ka mane, sei la haliis ba grupu ne’ebé de’it,” Lu Olo promete.
“Ohin, iha fatin lulik ida ne’e, mak ha’u simu konfiansa husi kompatriota liu rihun atus ida rua nulu resin, atu ha’u, sai dala ida-tan, Prezidente Repúblika ba Timor-Leste no ba Povu tomak,” deklara Francisco Guterres Lú-Olo liuhusi nia diskursu iha Parókia Imaculada Conceição, Ermera, Domingu 16 Janeiru 2021.
Lú-Olo hatutan, konfiansa ne’e mai husi veteranu, jerasaun patriota, husi katuas-ferik to’o Juventude loriku asuwain tomak, mai husi natar-nain no to’os-nain sira, produtór kafé, traballadór iha sektór públiku no privadu, estudante sira, intelektuál no akadémiku sira, husi munsípiu hotu-hotu no RAEOA.
“Ha’ u sente onradu tebes ho konfiansa maluk sira fó mai ha’u, Konfiansa ida mai husi ita-nia Povu soberanu. Konfiansa ida ne’ebé ha’u asumi hanesan kompromisu boot ida mai ha’u rasik atu re-kandidata ba Prezidente Repúblika 2022-2027”.
Prezidente Repúblika ne’e konta, iha fatin lulik ida ne’e, nia promete hamoris fila-fali, misaun Nino Konis Santana nian ho nia liafuan, fó-sai iha tinan 1997 katak, Timor-Leste la iha Loro Sa'e, la iha Loro Monu, povu ida de’it, Pátria ida de’it.
Nune’e iha tinan 2002, ita nia Asembleia Konstituinte aprova Konstituisaun ida ne’ebé leno dalan ba ita hametin Estadu-de-Direitu Demokrátiku atu harii Nasaun ida ne’ebé sai uma lisan boot ida ba povu tomak, atu hamahon timoroan hotu-hotu.
Lú-Olo esplika, iha knua-luta ikus liu Komandante Nino Konis Santana, nia nu’udar nia substitutu, nia afirma fila-fali katak sei tuir nafatin nia ain-fatin. Sei fó honra nafatin ba saudozu Prezidente Nicolau dos Reis Lobato no mós ba eróis no mártires hotu-hotu.
“Ohin ita mai iha fatin istóriku ida, iha fatin lulik ida ne’e, iha Parókia Imaculada Conceição, iha Ermera, mak ita-nia asu’ain sira halibur beibeik ho Komandante Nino Konis Santana, Chefe do Conselho Executivo da Luta Frente Armada no Sekretáriu Komisaun Diretiva FRETILIN ninian”.
Prezidente Repúblika ne’e konta, ho Ermera-oan sira-nia apoiu tomak mak Komandante Nino Konis Santana organiza no lidera ita hotu nia luta, ho barani no determinasaun, to’o loron nia mate, iha 11 Marsu 1998, iha Mertutu, Ermera.
“Ho onra no orgullu, mak ha’u hamriik iha nia fatin, nu’udar Sekretáriu Komisaun Diretiva FRETILIN bainhira nia mate. Husi loron ne’e kedas, ha’u kompromete-an atu tuir nia ain fatin, nu’udar líder polítiku, iha prosesu liberta Pátria no liberta Povu tomak”.
Nia dehan, kompromisiu tomak ba povu no patria antes nia kandidata ba Prezidente Repúlika hetan apoiu makaas husi partidu FRETILIN maske hetan tula liman husi lider Karismátiku Kay Rala Xanana Gusmão.
“Ho kompromisu fó-an tomak ba povu no Pátria mak ha’u uluk kandidata ba Prezidente Repúblika iha tinan 2017, ho apoiu tomak husi FRETILIN. Ha’u manan iha primeira volta tanba maioria Povu fó fiar mai ha’u, atu sai Prezidente Repúblika,” Lú-Olo kontinua nega apoiu husi Xanana nian iha tempu ne’eba.
Nia hatutan, nu’udar Prezidente Repúblika, nia hasoru dezafiu no difikuldade oioin maibé ho ulun-malirin no matenek povu tomak nian, moris hakmatek to’o ohin loron. Liuhusi esperiénsia sira ne’e mak nia aprende no hatene di’ak liu tan oinsá sai prezidente ba povu tomak.
Nia konta, ohin loron nia konsiente katak, liuhusi ko’alia ba malu no tulun malu, ho líder sira ne’ebé hakarak duni serbí povu, mak bele hametin demokrasia, pás no estabilidade no hala’o dezenvolvimentu sósiu-ekonómiku hodi halakon kiak no mukit.
Lú-Olo argumenta, Timor-Leste presiza nafatin Prezidente Repúblika ida ne’ebé iha koñesimentu klean kona-ba relasaun internasionál tanba liuhusi parseria bilaterál no multilaterál ho rai sira seluk, maka bele hala’o dezenvolvimentu sósiu-ekonómiku no hametin iha soberania nasionál.
Prezidente Repúblika ne’e esplika, hahú husi 1974 no liuhusi luta naruk durante tinan rua nulu resin haat, iha ai-laran, no husi loron restaura independénsia to’o ohin loron, nia hatene ninia an hanesan ho timoroan hotu-hotu.
“Tanba Konstituisaun RDTL, ita-nia Lei inan, fó dalan ba Prezidente Repúblika hala’o mandatu daruak, atu ita hamutuk la’o ba oin. Ha’u sei kandidata dala ida-tan atu sai Prezidente Repúblika ba Timor-Leste no ba Povu Tomak, ho kompromisu katak ha’u sei barani nafatin foti desizaun ho kbiit ne’ebé Konstituisaun RDTL fó mai ha’u, nu’udar Prezidente Repúblika, no, tuir ha’u nia konsiénsia rasik”.
Maske deklara re-kandidata, maibé kontinua assume karu PR
“Biar ohin ha’u deklara ona atu kandidatu ha’u nia aan para hodi sai prezidente dala ida tán, maibé ha’u sei Prezidente Republika nafatin. Tanba Prezidente Repúblika nia mandatu remata iha fulan 20 de Maiu 2022,” hateten Lú-Olo.
Nia dehan, lei hatete de’it katak, dispensa atividade politika katak públiku ninian ne’e la hateten katak tenke suspende tanba mandatu Prezidente Repúblika ninian sura tutuir malu maka hodi to’o 20 de Maiu 2022 foin remata.
Lu-Olo argumenta, Prezidente Repúblika mantein nafatin maibé atu halo ba tratamentu ba partidu ka tratamentu hanesan kandidatu hotu-hotu sei la utiliza patrimoniu estadu.
“Prezidente Repúblika sei bainhira halo kampañia sei la uza sasan estadu ninian nune’e kareta ka saida ka meiu sira hotu sei la uza para kandidatu hotu-hotu”.
Xefe Estadu ne’e hatutan, sei la fó impaktu ba Prezidente Repúblika kontinua nafatin sei hein dekreta lei husi Parlamentu Nasionál hodi fó ba Prezidente Repúblika kontinua nafatin promulga ka veta ou haruka ba iha Tribunál para husu fiskalizasaun preventivu ka konstitusionálidade atu públika Prezidente Repúblika ne’e sei la’o nafatin.
“Prezidente Repúblika iha buat ida, lei so limita de’it Prezidente Republika labele dizolve Parlamentu Nasional seis meses antes ninia mandate ne’e remata,” nia esplika.
Prezidente Partidu FRETILIN ne’e hatutan, ida ne’e de’it maka lei limita seluk hotu Prezidente Republika hala’o nafatin ninia funsaun.
Eleisaun prezidensial sei akontese iha loron 19 Marsu 2022, no prezidente ne’ebé eleitu iha eleisaun ne’e sei simu pose iha loron 20 Maiu 2022.
