Oekusipost.com Dili – Kazu agresaun fiziku hasoru jornalista Radio no Televizaun Timor-Leste, Empreza Públiku (RTTL, E.P) destakadu munisipiu Bobonaro, Humberto dos Santos husi estudante feto nain-rua iha fatin públiku oras ne’e sai debate manas iha plata forma media sosial.
Debate ne’e sai manas liutan bainhira estudante feto ne’e defende nia a’an liu husi halo gravasaun audio ho durasaun minutu 5:13 ne’ebé oras ne’e dadauk espalla barak iha plata forma media sosial sira hanesan iha You Tube, Facebook no WhatsApp.
Bazeia ba garavasaun audio ne’ebé oras ne’e sai viral iha plata forma media sosial, estudante feto ne’e katak jornalista RTTL, E.P, Humberto dos Santos iha loron Kinta 24 Abril liuba, se loos nia kamera tipu telemovél Android ba nia maluk estudante feto ida seluk bainhira sai mai hadia nia ropa sira iha haris fatin oin, maibé Xefe Ekipa Forsa Tarefa COVID-19 Destakadu Karantina Mota-Ain atual Xefe Sentru Saúde postu Balibo, Manuel Mau Laca da Cruz hatete, kamera jornalista RTTL nian ne’e la foka ba estudante sira iha haris fatin oin, tanba momentu intervista hela nia ne’e ho pozisaun hamrik iha haris fatin nia sorin, la’ós ba diresaun haris fatin.
Nia hatutan, iha momentu jornalista Humberto intervista nia ne’e iha pozisaun se kotuk ba dalan ne’ebé atu liu ba ba haris fatin, la’ós direita ba haris fatin.
“Tanba ha’u hamrik iha varanda sorin, Humberto iha varanda sorin, ninia pozisaun ne’e se kotuk ba fatin seluk. Haris fatin ne’e iha nia sorin fali. Ami nain rua ne’e hamrik iha samping hotu,” hateten Xefe Ekipa Forsa Tarefa COVID-19 Destakadu Karantina Mota-Ain atual Xefe Sentru Saúde postu Balibo, Manuel Mau Laca da Cruz via kontaktu telemové l ba Oe-Kusi Post, Domingu 26 Abril 2020.
“Kamera ne’e la kona haris fatin. Ita ko’alia buat loos, depois la’ós ha’u mesak, momentu akontesementu ne’e ita nia seguransa sira mós iha, sira la do’ok ida. Ami besik malu hela. Ha’u ho señor Humberto ne’e hamutuk iha fatin ida, no kamera nia diresaun ne’e ba fatin seluk ida, la’ós ba haris fatin,” esplika Mau Laca.
Mau Laca rekoñese prezensa jornalista RTTL ne’e iha fatin karantina Batugade ne’e iha legalidade, tanba nia mós legalmente tama hotu iha ekipa COVID-19 munisipiu Bobonaro nian, no nia prezensa iha fronteira ne’e mós, tanba hetan konvite, la’ós nia naran ba arbiru.
Nia esplika, primeiru, sira to’o ba, estudante sira ne’e han hela, maibé tanba sira hare hetan jornalista Humberto, sira hotu-hotu hamrik, sira nain ha’at (4), sira hamrik mai dehan ba jornalista katak sira lakohi intervista.
“Ami lakohi atu ita boot hasai ami nia filmajen, tanba ami konsuladu la hatan atu jornalista se de’it labele hasai ami nia filmajen. Sira nain ha’at ko’alia hotu. Depois sira diskuti malu ho jornalista Humberto hanesan ne’e hotu tiha, jornalista Humberto mós la foti gambar, la halo kobertura ida, depois sira nain ha’at ne’e mós ba tiha uma sorin fali, no jornalista Humberto mós ses a’an tiha mai uma oan ida iha leten, iha uma ne’e ninia oin ne’e ema hela, no uma kotuk ne’e iha sentina rua duni,” nia esplika.
“Ne’ebé nia halo intervista hela ha’u la kleur de’it ita nia sidadaun nain-rua ne’e atu ba uja toilet ne’e, entaun tenke liu husi jornalista ne’e ninia kotuk. Liu husi jornalista nia kotuk, tanba dalan klo’ot oan ida. Depois sira ba haris fatin, hotu tiha sai husi haris fatin, sira fila-fali mai mós liu nafatin dalan ida ne’e”.
“La kleur de’it sira dudu malu, ha’u hare sira dudu malu, ha’u só rona de’it ita nia alin feto (isin boot) ne’e hakilar dehan o basa fali ha’u ne’e, ha’u hare ba mós akontese ne’e liu tiha ona, sira nain rua hobur lesuk Humberto ne’e, tanba ne’e mak langsung ita nia seguransa iha ne’eba mai dada sai tiha kedas,” diretó Mau Laca konta.
Estudante feto ne’e mós esplika iha nia gravasaun audio ne’e katak, jornalista Humberto iha tempu ne’eba la’ós shooting ka halo filmajen ho klamera RTTL nian, maibé uja fali telefone android mak halo filmajen. Diretór Mau Laca mós rekoñese ida ne’e, maibé nia hare duni kamera telefone ne’e nia kotuk taka ho emblema RTTL, E.P nian
“Ne’e ita hatene katak, ne’e Estadu nia sasan,” rekoñese diretór Mau Laca.
Entretantu, husi parte RTTL, E.P katak desde tinan 2017, instituisaun RTTL, E.P fahe telemovél Android ho marka Oppo F9 kompletu ho nia asesor sira hanesan tripod, lensa, mikrofone, blutooth no headset ba jornalista destakadu sira iha munisipiu hotu hodi hala’o reportazen, no husi tempu ne’eba kedas to’o oras ne’e, filmajen reportajen sira husi munisipiu hotu uja duni telemovél Android ne’e, no telemovél ne’e fasilidade RTTL nian.
“Loos ha’u hanoin katak só kamera boot mak bele shooting, maibé afinal telemovél ne’e mós bele uja ba shooting hotu, ha’u ladun hatene tanba la’ós ha’u nia profisaun ne’e, maibé ha’u atu em faze iha ne’e katak realidade hatudu kamera ne’e la’ós foka ba haris fatin, maibé foka ba fatin seluk tiha,” afirma diretór Mau Laca.
Nia mós rekoñese katak, husi estudante nain 4 ne’e, estudante feto isin boot ne’e mak lakohi koopera kedas ho ekipa COVID-19 iha fronteira Batugade. Nia lakohi kumpri buat hotu inklui lakohi halo dezinfekta ba nia maske sira foin mai husi nasaun afetadu COVID-19.
“Só ida de’it, ida isin boot ne’e. Bainhira ita atu halo dezinfekta, nia dehan labele orsida ha’u nia ropa fo’er. Ida de’it mak la koopera. Sira mai ne’e, sira nain lima. Ida momentu ne’e imigrasaun deporta fila, nain ha’at ne’e mak tama mai. Ne’ebé entre sira ne’e, ida de’it mak rejeita dehan labele dezinfekta nia, la’ós lakohi, nia dehan labele orsida ha’u nia ropa fo'er,” nia konta.
Diretór Mau Laca mós hato’o nia pozisaun disponivél hodi presta informasaun ne’ebé loloos akontese iha terenu bainhira kazu ne’e parte sira levanta ba oin.
“Ha’u hanoin se kazu ne’e sira levanta ba oin, se karik loron ida presija bolu ita bele fó esplikasaun, maibé situasaun ida hanesan ne’e ha’u sei esplika buat ne’ebé ha’u hare, no ha’u rona. Se bolu karik ha’u sei esplika de’it realidade loloos,” nia hateten.
Entretantu, jornalista RTTL,E.P destakadu munisipiu Bobonaro, Humberto dos Santos, desmente no rejeita total propaganda sira ne’ebé oras ne’e espalla iha plata forma media sosial, liliu ba gravasaun audio ne’ebé ema barak mak rona ona informasaun ne’e.
“Iha media sosial sira ko’alia barak, maibé realidade la hatudu hanesan saida mak sira halo agora dadauk. Feto nain rua ne’e ba haris fatin duni, ha’u intervista hela Xefe Ekipa Forsa Tarefa COVID-19 Destakadu Karantina Mota-Ain atual Xefe Sentru Saúde postu Balibo, Manuel Mau Laca da Cruz, depois sira sai mai to’o iha karantina nia oin, ne’e iha fatin públiku ona, entaun ha’u foka sira, tanba ida ne’e públiku presija hatene, tanba sai tama mai loos iha situasaun ida ne’ebé ema hotu preokupa, ne’e la’ós iha Timor de’it, maibé iha mundu tomak,” hatete jornalista Humberto via kontaktu telemovél ba Oe-Kusi Post Domingu ohin.
Jornalista Humberto rejeita akuzasaun husi feto isin boot ne’e katak nia basa uluk mak foin mosu asaun kontra.
Nia konsidera asaun estudante feto nain-rua ne’e iha intensaun a’at hodi halo rahun fasilidade RTTL,E.P nian, maibé, jornalista Humberto konsege salva tiha fasilidade sira ne’e.
Nia esplika kamera RTTL, E.P nian ne’e hanesan polisia ka militar ida nia kilat. Bainhira ema ruma tenta atu ba hadau, nia sempre buka dalan oioin atu bele asegura nia kilat ne’e. Hanesan mós jornalista bainhira ezerse nia serbisu iha fatin ne’ebé de’it mak mosu antentadu ruma hasoru nia, jornalista mate ka moris sempre buka dalan atu asegura nia fasilidade serbisu sira.
“Sira nain rua mai atu hadau ha’u nia kamera ne’e, ha’u ses itoan no hit liman hodi asegura kamera ne’e mak ha’u nia liman kona nia hasan, ha’u la’ós basa nia,” rejeita jornalista Humberto.
“Feto isin boot ne’e mós ko’alia mai ha’u katak maun ita rua nia problema sei la hotu, tanba ne’e mak husi Konsellu Administrasaun RTTL foti desijaun lorokraik ne’e tun mai kedas ko’alia ho komandante polisia iha ne’e no prezidente autoridade munisipiu Bobonaro hodi asegura ha’u durante ha’u nia sirkulasaun ba kobertura iha teritóriu Bobonaro laran”.
Iha parte seluk, Prezidente Konsellu Imprensa Timor-Leste, Virgilio “Lamukan” da Silva Guterres fó sai ona iha intervista ida ho RTTL, E.P foin lalais katak, asaun estudante feto nain-rua ne’e kategoria ba krime ona. Tanba ne’e nia husu ba públiku atu hato'o de'it reklamasaun ba redasaun RTTL, E.P no Konsellu Imprensa, la'ós halo fali asaun krime.
“Se mosu dezintendimentu ruma iha kampu, husu ba públiku, husu ba se de’it atu hato’o ninia dezintendimentu ka ninia hanoin ne’e liu husi ko’alia ka komunikasaun, la’ós ho violénsia. Tanba ne’e mak ohin Konsellu Imprensa kondena utilizasaun violénsia hasoru se de’it. Sa tan hasoru profisional jornalista,” nia esplika.
Nia hatutan, se iha diskordansia ruma ba atividade jornalizmu nian ka lakohi hasai foto ruma, hatete, ko’alia.
“La presija mai atu hadau kamera, tanba iha lei komunikasaun sosial hatete momoos. Se mak obstakuliza ka impede profisional jornalista atu hala’o nia funsaun liu husi taka dalan ka la fó asesu ka hadau sira nia ekipamentu, ne’e krime ne’ebé liu husi prosesu legal”.
Lei Komunikasaun Sosial iha artigu 41 kona-bá atentadu ba liberdade informasaun nian sei hetan pena prizaun to’o tinan rua ka selu multa.
“Ema ne’ebé mak impede hala’o aktividade jornalistika sei hetan pena prizaun to’o tinan rua ka selu multa. Funsionáriu públiku ka ajente Estadu nian, ne’ebé komete atentadu hasoru liberdade imprensa sei hetan pena prizaun to’o tinan tolu ka selu multa. Ema ne’ebé maka halo tentativa de’it mós sei hetan pena. Responsabilizasaun kriminál infraktór nian la prejudika direitu indemnizasaun, tuir rejime jerál responsabilidade sivil nian,” esplika Lei N.º 5 /2014 de 19 de Novembro kona-bá Lei Komunikasaun Sosial iha artigu 41.
Nune’e mós, Prezidente RTTL, E.P, Francisco da Silva Gari hato’o ona nia pozisaun katak, instituisaun RTTL,E.P sei la tolera asaun krime husi estudante sira hasoru nia jornalista iha terenu, no RTTL,E.P sei prosesa kazu ne’e tuir lei.
Prezidente Autoridade Munisipiu Bobonaro, Jeferino dos Santos deklara ba RTTL, E.P katak jornalista sira ne’e iha liberdade tomak atu halo kobertura iha fatin ne’ebé de’it.
“Hanesan ita hatene media ne’e livre atu halo kobertura ba saida de’it, no depois atu fó sai ka la sai ne’e editor sira mak hatene,” esplika Jeferino.
Nune’e mós, Komandante Polisia Munisipiu Bobonaro, Superintendente Xefe Octavio de Araújo Bucar hatete, sei garante seguransa ba sidadaun hotu iha Bobonaro no inklui jornalista Humberto dos Santos iha Bobonaro durante periodu Estadu emerjénsia ne’e.
Hafoin akontesimentu ne'e, ekipa COVID-19 munisipiu Bobonaro dezinfekta kedas jornalista RTTL, E.P, Humberto dos Santos nia isin lolon tomak inklui nia ekipamentu sira, no jornalista Humberto oras ne'e kumpri hela auto-kuarentena iha Maliana, no estudante feto nain-rua ne'e kumpri hela kuarentena obrigatóriu iha hotel ida iha Dili laran.
