DILI (TOP) – Membru governu foun sira sei simu tomada pose iha inisiu fulan Jullu tinan ida ne’e tuir ajenda ne’ebé fó sai tiha ona, maibé povu Oe-Kusi Ambeno kontinua husu no hato’o ba lideransa partidu CNRT nian atu labele haluhan promesa ne’ebé promete ona durante tempu kampaña eleitoral iha rai-ketan ne’e.
Veteranu Oe-Kusi Ambeno, José António Ote konsidera promesa politika ne’ebé deklara husi Prezidente Partidu CNRT, Kay Rala Xanana Gusmão tantu iha Sub-rejiaun Passabe, no iha Lifau, Oe-Kusi Ambeno ne’e kondis ho povu nia esperansa durante ne’e.
José Ote hanoin fali kompromisiu politiku ne’ebé hasai husi Kay Rala Xanana Gusmão iha Lifau katak, se CNRT manan, ukun-nain ne’e tenke mai husi Oe-Kusi oan. Ne’e katak, ezijensia tempu, no ezijensia povu Ambeno nian duni.
“Ha’u apoia kompromisiu partidu CNRT nian iha Passabe no Lifau. Ne’ebé, agora tama atu tama dadauk ona ba faze formasaun governu, entaun ita espera katak, Maun Boot Xanana ho nia estrutura sira bele realiza kompromisiu ida ne’e,” hateten veteranu José António Ote ba The Oe-Kusi Post (TOP) foin lalais.
“Ha’u fiar katak, Maun Boot Xanana sei lahaluhan ninia kompromisiu ne’e, tanba nia hadomi povu Ambeno,” Ote fiar.
Nune’e mós Padre Paroku ba Parokia São Miguel Arcanjo Padiae, Carlos de Dues hateten, povu Ambeno la’os ezije, maibé kompromisiu eleitoral ne’ebé partidu CNRT promete iha Oe-Kusi Ambeno atu bele ka labele, hare tok Oe-Kusi oan ida atu lidera tok Oe-Kusi Ambeno.
“Ita hare tok se karik labele ba mak ita hare fali tempu iha tinan ida ka tinan rua nia laran depois mak bele hare fali ema ruma hodi assume kargu ne’ebé mak Avo Nana fó ne’e, maibé importante liu mak ida ne’e, kompromisiu eleitoral ne’e Avo keta haluhan, no Avo tenke hala’o lai kompromisiu ida ne’e atu nune’e simpatizante no militante sira ne’ebé rona diretamente iha kampaña iha Passabe no Lifau ne’e sira bele satisfeitu, se la’e orsida mak fó fali ba ema seluk ne’e la di’ak ida,” Padre Carlos esplika.
Maske nune’e, Na’i-Lulik husi munisipiu Ermera ne’e hatutan, nu’udar autoridade oan ida iha Igreja Katolika nian iha Oe-Kusi Ambeno, nia só fó hanoin de’it ba estrutura partidu CNRT iha rejional to’o nasionál atu bele desidi Ambeno oan ida ba iha Prezidente Autoridade RAEOA iha tinan lima nia laran.
Iha parte seluk, Juventude partidu FRETILIN Oe-Kusi Ambeno, Jenifer António da Costa Pui hateten, atu figura Prezidente Autoridade foun ba RAEOA nian bele susesu to’o tinan lima, tenke mai husi kuadru partidu CNRT Oe-Kusi Ambeno nian ne’ebé mós oras ne’e iha no eziste ona kuadru potensial barak ba iha kargu ne’e.
“Ha’u nia hanoin ne’e primeiru, kompromisiu politika ne’e tenke halo. Katuas Xanana mak ko’alia rasik dehan se CNRT manan, Oe-Kusi oan duni mak tenke ba lidera Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA),” nia hateten.
“Segundu, se hare ba kapasidade husi Oe-Kusi oan, ha’u hanoin ita priense kriteria ona. Se hare ba partidu, CNRT Oe-Kusi nian mós iha kuadru barak ona mak iha kapasidade di’ak, no ha’u fiar katak sir abele lidera ona RAEOA, ida ne’e 100% ha’u fiar”.
Nia hatutan, Oe-Kusi oan balun iha partidu FRETILIN, no PD mós mesak iha kapasidade di’ak hodi lidera ona RAEOA.
“Maibé, CNRT mak manan ona iha eleisaun ne’e, entaun ha’u fiar katak, lider CNRT nian sei hili duni Oe-Kusi oan ida husi CNRT hodi lidera RAEOA ne’e. Iha parte jestaun no administrasaun públiku nian, CNRT Oe-Kusi oan barak mak iha ona kapasidade di’ak hodi jere RAEOA ne’e,” esplika Jenifer Pui.
Nia mós rekomenda ba Prezidente Autoridade foun bainhira lidera RAEOA iha tempu badak tenke ba ho hanoin foun, no evita la’o tuir saida mak lider RAEO sira seluk halo ona antes ne’e hodi bele aselera lalais prosesu dezenvolvimentu, no hametin liu-tan unidade iha rai-ketan ne’e.
Antes ne’e, Prezidente Partidu CNRT, Kay Rala Xanana Gusmão promete bainhira povu sira iha Oe-Kusi Ambeno fó votu barak ka CNRT manan barak iha rai-ketan ne’e, Ambeno-oan rasik mak sei ka’er rai-ketan ne’e hodi dezenvolve ba oin.
“Rai ne’e ita hotu nian, maibé se imi manan barak iha ne’e, Oe-Kusi oan duni mak tenke ka’er Oe-Kusi,” Xanana hato’o promesa ne’e liu husi nia diskursu politiku iha mini-kampaña CNRT nian iha Sub-rejiaun Passabe, Oe-Kusi Ambeno, Sábadu 13 Maiu 2023.
“Maske sira halo a’at buat hotu, na’ok de’it povu nia osan, hakarak muda situasaun ne’e bolu malu tan para ita manan barak liu-tan hodi CNRT ka’er ukun hadia tiha lei ne’e, hadia tiha administrasaun ida ho kontrolu husi governu sentral, maibé iha ne’e Oe-Kusi oan mak sei ka’er. Se la hatene ka’er sai, tau fali ema seluk hodi dezenvolve rai ne’e,” Xanana afirma nia promesa.
Xanana mós hatutan ba militante no simpatizante CNRT nian iha Passabe katak, bainhira CNRT manan maioria absoluta iha eleisaun parlamentar ne’e iha teritoriu nasionál, no povu Abani sira hamrik husu nia atu ba fali Palásiu Governu hodi assume kargu nu’udar Primeiru-Ministru ba governasaun foun tuir mai, Xanana sei foti liman hodi kumpri desijaun povu nian ne’e.
“Ida ne’e kuandu imi hotu halibur malu iha Oe-Kusi tomak, ita manan barak iha Oe-Kusi imi bolu ha’u dehan ba Primeiru-Ministru, ha’u foti liman dehan ha’u ba, no ha’u sei kumpri ba saida mak ha’u promete ba imi,” Xanana esplika.
“Ita hasai tiha ema a’at sira ne’e hotu, ita ko’alia kona-ba oinsa dezenvolve Oe-Kusi Ambeno”.
Xanana arepende nomeia Alkatiri sai 'mandor' ba projetu ZEESM
Sekretariu Jeral Partidu FRETILIN, Mari Bim Amude Alkatiri durante ne’e hetan titulu boot ida mak BOM GESTOR ka jestor di’ak, maibé eis Primeiru-Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão sente arepende tebes bainhira nomeia Alkatiri nu’udar jestor ba projetu pilotu Zona Espesial ba Ekonomia Sosial no Merkadu (ZEESM) iha Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA), tanba durante jere projetu pilotu ne’e la fó benefisiu sosial ba povu sira iha Oe-Kusi Ambeno.
Xanana konta, molok implementa projetu pilotu ZEESM iha rai-ketan Oe-Kusi Ambeno, nia rasik mak lori Alkatiri ba hala’o estudu komparativu ida iha Repúblika Popupar China (RPC) hodi hasoru direitamente ho Prezidente Xi Jin Ping iha tempu ne’eba.
“Ha’u lori nia ba Xina dala tolu kedas hodi ba aprende kona-ba ZEESM, no ami nia vizita durante semana ida Prezidente Xi Jinping mak responsabiliza hotu, tanba sira hakarak tebes atu ita bele aprende no implementa zona espesial ne’e, maibé saida mak akontese durante ne’e Mari haluhan total tiha,” Xanana konta historia ne’e ba povu Abani.
“Ita konfia nia tanba nia nu’udar dotor ida, no durante tinan 24 iha de’it rai-liur be ita hanoin katak nia sei iha kapasidade di’ak hodi jere projetu ne’e, maibé realidade hatudu durante tinan hitu (7) mai ka’er Oe-Kusi Ambeno konsege halo de’it Estrada iha suku ha’at nia laran, la’os halo iha Oe-Kusi tomak,” Xanana sente arepende.
Xanana esplika, zona ekonomia espesial iha mundu ne’e barak, maibé ida ne’ebé susesu no di’ak liu mak iha Xina, no ekonomia sosial merkadu ne’e nia signifikadu katak, atu fó benefisiu direita ba povu Oe-Kusi Ambeno.
“Maibé ida ne’e ha’u nia sala hotu, tanba ha’u mak husu nia mai iha ne’e. Durante iha ne’e povu barak mak ladun hetan benefisiu husi zona ekonomia sosial ne’e,” Xanana konta hodi kontinua husu deskulpa ba povu Ambeno ba ninia desijaun ne’ebé nomeia Alkatiri ba lider ZEESM durante tinan hitu iha rai-ketan ne’e.
Xanana mós aproveita husu deskulpa ba povu Abani, tanba hanesan lider nasionál fo fiar no hili tiha Alkatiri ba atu jere projetu pilotu ZEESM, ikus mai halo dezenvolvimentu infra-estrutura hanesan estrada no ponte iha de’it vila laran, no suku 14 sira seluk kontinua abandonadu to’o ohin loron.
“Iha ne’e tinan hitu, Alkatiri halo de’it estrada iha vila, depois mak hakilar dehan CNRT ka’er ukun tinan 10 halo korrupsaun boot, maibé nia iha ne’e tinan 7 ho osan boot halo de’it mak estrada oan ne’e iha villa laran, tanba ne’e CNRT tenke manan iha ne’e hodi ita hadia,” Xanana hateten.
Xanana hatutan, antes ne’e lia-nain sira husi nia uma lisan boot iha Manatuto mós lakohi ona atu haruka ema seluk ka Alkatiri mak tenke ba fali Oe-Kusi, maibé bainhira CNRT manan, Oe-Kusi oan duni mak tenke ka’er Oe-Kusi hodi dezenvolve povu no rai-ketan ne’e la’o ba oin.
Tinan 8 ona seidauk selu indemnizasaun iha Ambeno
Programa Oe-Kusi Nabilan, no Oe-Kusi Naleok ne’ebé antes ne’e eis Prezidente Autoridade ba Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA) Mari Bim Amude Alkatiri halo liu husi programa televisivu nakonu de’it ho pressaun no sofrimentu oioin.
Hafoin Alkatiri nia mandatu remata nu’udar Prezidente Autoridade ba RAEOA iha tinan 2017, la’os lori ksolok ba povu sira iha Ambeno, maibé lori tristeza boot ida. Tanba, rai sira ne’ebé Alkatiri hamutuk ho Arsenio Paixão Bano “hadau” hodi halo infraestrutura sukata sira iha Ambeno ne’e durante tinan 8 ona seidauk hetan kompensasaun.
Komunidade hamutuk 64 ne’ebé afetadu ba implementasaun projetu pilotu Zona Espesial ba Ekonómia Sosial no Merkadu (ZEESM) ne’ebé hahu iha tinan 2015 to’o 2019 iha Oe-Kusi Ambeno to’o oras ne’e seidauk hetan indemnizasaun.
Implementasaun projetu pilotu ZEESM iha Oe-Kusi Ambeno rezulta komunidade sira husi suku Nipani, Costa, Lifau, no Suku Lalisuk tenke lakon sira nia rai, no to’o oras ne’e barak mak seidauk hetan kompensasaun.
Povu Ambeno maioria depozita ona sira nia votu konfiansa ba partidu CNRT iha eleisaun parlamentar ho total votu validu 19000 resin hodi sai nu’udar kuartu lugar iha Timor-Leste hafoin Dili, Ermera no Bobonaro. No FRETILIN hetan de’it 15000 resin iha Ambeno.
