DILI (TOP) – Movimentu politika husi bankada tolu iha Parlamentu Nasioná (PN) desde loron 5 Maiu liuba to’o oras ne’e la’o maka’as tebes hodi halo destituisaun ka atu “hadau” tiha kargu Prezidente Parlamentu Nasionál nian, maibé faze dahuluk falla ona, no kontinua muda ba faze daruak liu husi hatama ta nona pedidu destituisaun, maibé ohin Prezidente Parlamentu Nasionál (PPN), Arão Noe de Jesus da Costa Amaral ho oin hamnasa no kalma hatan ona katak, “dalan laiha ona” hodi troka nia fatin.
Husi situasuan ne’e, bele nota dala atu ba “hadau” PPN nia kadeira ne’e nakonu ho kurva metin barak, no nakonu ho ai-tarak barak, nune’e la’ós fasil hodi realiza destituisaun.
Arão esplika, Konstituisaun RDTL (K-RDTL) Artigu 86 (f) kona-ba kompetensia Prezidente Republika nian deskreve katak: Hakotu ka Disolve Parlamentu Nasional, iha kazu krize boot institusional nian ne’ebe labele iha formasaun governu ka aprovasaun orsamentu jeral estadu nian, iha tempu naruk liu loron neen-nulu, wainhira rona tiha ona partidu politiku sira ne’ebe hetan kadeira iha parlamentu nasional, no rona Konsellu Estadu.
Nia hatutan, bazeia ba K-RDTL Artigu 86 (f) iha loron 10 Fevereiru 2020 Sua Prezidente Repúblika konvoka reuniaun meja redonda hodi hamosu opsaun 3, inklui opsaun ida ba partidu politiku sira hodi halo movimentu politika atu forma governu foun.
“Prazu loron neen-nulu tuir KRDTL Artigu 86 (f) sura husi loron 17 Janeiru 2020 to’o 17 Marsu 2020. Situasaun atual hatudu katak iha ona loron 14 Maiu 2020 Laiha Partidu ka Koligasaun ne’ebe Forma Governu Foun ka Aprova Orsamentu Jeral Estadu tuir rekizitu KRDTL Artigu 86 (f),” hateten Arão liu husi konferénsia ba imprensa iha nia gabinete iha Parlamentu Nasionál, Dili Kinta 14 Maiu 2020.
“Ida ne’e hatudu katak ita ultra-pasa tiha ona prazu loron neen-nulu ne’ebe temi iha KRDTL Artigu 86 (f). Tanba ne’e Parlamentu Nasionál V Lejizlatura hein de’it disolusaun husi Prezidente Republika tuir Konstituisaun haruka,” nia afirma.
Notisia relevante: Arão husu PR Lú Olo disolve PN
Ho esplikasun ne’e, nia considera laiha ona dalan hodi halo destituisaun.
“Ha’u, Prezidente Parlamentu Nasionál konsidera katak Laiha Ona Dalan ba Deputadu sira atu rekere distituisaun ba Prezidente Parlamentu Nasionál ao mezmu tempu laiha ona fatin ba plenária,” hateten Arão.
Nia konsidera, karta rekerimentu distituisaun ba Prezidente Parlamentu Nasional ne’ebe emvezde dirije ba Prezidente Parlamentu Nasional, requerente sira dirije fali ba Vise Prezidente Parlamentu Nasional, ida ne’e Kontra Rejimentu Parlamentu Nasional Artigu 17, nune’e konsidera ilegal no la tuir regra administartivu Parlamentu Nasional nian.
“Tanba durante ne’e Prezidente Parlamentu Nasional kontinua hala’o nia funsaun no nunka FALTA ka Iha IMPEDIMENTU, nune’e requerente nia akuzasaun katak PPN falta no iha impedimentu ne’e Laloos, Ilegal, no La justifik ável”.
“Hau, Prezidente Parlamentu Nasional Kompremetidu atu kumpre KRDTL Artigu 2 (2) katak Estadu Hakruuk ba Lei Inan no Lei Oan sira. Tanba ne’e hau husu ba orgaun estadu, atu ita hotu-hotu hakruuk deit ba Lei Inan ka Konstituisaun”.
Pedidu destituisaun dahuluk ne’ebé hatama husi bankada parlamentar tolu, bankada PLP, Khunto no FRETILIN iha loron 5 Maiu liuba no vise xefe bankada PLP, Francisco de Vasconcelos promete, sei “obriga” halo destituisaun ba Prezidente Parlamentu Nasionál (PPN), Arão Noe de Jesus da Costa Amaral, maibé pedidu destituisaun ne’e rejeitadu ona iha loron Segunda, 11 Maiu liuba, no iha loron ne’e kedas liu minutu balun de’it, bankada tolu ne’e mós hatama hikas pedidiu destituisaun daruak nian iha oras tuku 6 lorokraik.
Notisia relevante: Bankada 3 “falla hadau” PPN
Hafoin hatama pedidu destituisaun dahuluk, deputadu Francisco de Vasconcelos katak iha loron Kuarta 13 Maiu 2020, deputadu nain 36 ne’e sei “obriga” halo destituisaun ba PPN, maibé ikus mai la akontese ida, tanba molok halo destituisaun PPN, Arão Noe rejeita ona, no sira mós hatama tan pedidu destituisaun foun.
“Aban vise sira iha para ami hare nia andamentu para oinsa vise sira bele asegura. Abain bainrua, Kuarta, Kuarta ita bele tama ona ba mosaun destituisaun nian, ita ba plenaria,” deputadu Francisco de Vansconcelos hateten ba jornalista sira iha Parlamentu Nasionál foin lalais.
Interpretasaun Rejimentu Parlamentu Nasionál entre deputadu Francisco ho Vise Prezidente Parlamentu Nasionál, deputadu Luis Roberto “tatidik malu” hela, tanba deputadu Francisco dehan ne’e obrigatóriumente, maibé deputadu Luis dehan la’e tenke hetan autorizasaun husi PPN mak vise sira bele troka.
Deputadu Luis esplika, se bazeia ba rejimentu Parlamentu Nasionál iha artigu 17 katak ne’e kompetensia Prezidente Parlamentu Nasionál ninian.
“Nia mak bele fó despaisu legal ruma, fó informasaun ruma ba vise nain-rua para atu asume kna’ar Prezidente nia fatin, ne’e bazeia ba artigu 22 rejimentu Parlamentu Nasionál nian,” esplika Luis Roberto.
“Maibé, kuandu laiha despaisu legal ruma husi Prezidente Parlamentu Nasionál, ami vise Prezidente mós ami labele halo buat ida,” esplika Luis Roberto husi partidu Khunto ne’e.
