Hosi: Elidio Agusto Guterres
Alumnus UGM, Dosente Filozofia ISFIT
Prefasiu
Covid-19 hamate ona ema barak iha mundu. Desde tinan 2019 ate 2020, no agora tama ona iha tinan foun 2021, kutun corona hamate ona ema rihun ba rihun iha mundu. Covid-19 hanesan liurai mate ne’ebé halakon sientista no médiku (matenek nain) sira nia kapasidade iha tempu modernu ne’ebé ita gaba, 4.0. Izemplu iha nasaun vijinho Indonesia, doutor barak maka lakon ona nia vida tanba covid-19. No dadaun ne’e media CNN Indonesia (segunda 21 Desembro 2020) informa katak, iha signal aumenta Covid-19 hamate ema barak iha loron ikus tinan tuan (2020), rejultadu ema 221 mate iha loron ida. No, media CNN Indonesia informa katak, iha Indonesia Covid-19 aumenta 11.788 no 171 fila ba kadunan santu iha loron Dominggu 24 de Janeiru 2021. Tanba ida ne’e kazu total positivu Covid-19 iha Indonesia 989.262, no mate 27.835. Realidade ida ne’e atu hatudu katak, Covid-19 iha duni no perigozu duni no perigozu liutan se bainhira ema boot sira “politiza” Covid-19.
Hare rejultadu ema mate tan Covid iha nasaun vijinho Indonesia, ita tenki agradese. Nu’udar nasaun kiik ne’ebé ema temi nu’udar nasaun ne’ebé ki’ak primeiru lugar iha Asia, nia povu ida mós seidauk “fila” tanba Covid-19. Maibé ida ne’e la signifika katak ita susesu 100% konvate covid-19. La’e! Realidade hatudu katak sistema barak maka failha hodi hamosu pain, suffering and mistery iha povu nia hanoin no fuan. Perguntas maka ida ne’e, saida maka hamosu pain, suffering and mistery iha povu nia fuan no hanoin? Atu responde perguntas simple ida ne’e, mai ita hafuhu Covid-19 & EE iha rai doben Timor Leste ho hanoin kritiku refletivu hodi hetan no hatene radix (abud) hosi realidade ida ne’e.
Situasaun Jeral Covid-19 & EE iha Timor Leste
Covid-19 hahu hatudu nia oin iha rai doben Timor Leste, iha mediu fulan marsu 2020. Povu Timor Tomaka paniku inklui nai ulun sira. Estudante sira be eskola iha Dili fila fali ba nia knua. Eskola automatikamente paradu. Roda ekonomia la’o nakdasak to hamosu krize ekonomia. Simtema hotu falla automatikamente. Nu’udar nasaun ne’ebé kiik, ki’ak no mukit ho teknologia no médiku, Timor Leste paniku no di’ak. Tanba ida ne’e presija halo politika super kilat hodi combate Covid-19.
La presija semana ida, Governu, liu hosi Ministériu Saúde foti kedas medidas preventivas ho lais. Bainhira eis Ministra Saúde interina, dra. Elia dos Reis Amaral, deklara sidadaun ida positivo Covid-19, iha loron 21 fulan Marsu tinan 2020, Presidente da Repúblika liu hosi Dekretu Presidensial nu. 29/2020 deklara Estadu emerjensia durante loron-30, hahu hosi oras 00.00 hosi 28 Marso 2020 to oras 23.59, 26 Abril 2020 no Estado emerjensia faze daruak to 26 Maio 2020. Ida ne’e atu hatudu katak, covid-19 perigu tebes no estadu emergensia alias lockdown dalan di’ak atu combate kutun si’ak ida ne’e.
Bainhira governu foti desizaun politka EE iha tempu ne’eba, povu barak maka aseita politika ida ne’e (EE primeiru no EE segundu) sem komentariu. Ida ne’e atu hatudu katak, povu Timor Leste hatene impaktu hosi Covid-19 ne’e rasik no sira sei iha fiar natoon ba nai ulun sira, maske nai ulun sira loke ona povu nia matan ho impasse politika. Maibé, dúvida barak mosu iha sosiedade bainhira tama ba EE datolu no mai to iha EE dawalu liu-liu EE da Sia. EE dasia hamosu pontu interogasaun boot iha povu nia hanoin, politikus balun no akademista sira nia hanoin. Tanba saida maka dúvida ida ne’e mosu? Se ita hare de’it ho matan sikun no hanoin badak, ita bele dehan, ida ne’e akontese tanba EE dasia mosu iha selebrasaun Tinan Foun. Povu kumpri EE? La’e! Realidade hatudu momos katak, barak maka lakumpri. Festa mosu iha fatin barak. Distansia sosial sai de’it distansia nanal no ibun midar folin la’ek. Iha sikun seluk, se” ita hare didiak situasaun covid-19 no EE da-3 mai to EE da-9 ho hanoin ne’ebé naruk refletivu, Covid-19 no EE iha Timor Leste hamosu dúvida barak iha sosiedade. Program hirak ne’ebé governo halo, hanesan fahe osan, liu-liu cesta bázika alias cesta koitadu aumenta hamosu dúvida no perguntas barak ba nai ulun sira, liu-liu sira ne’ebé agora ka’er hela ukun.
Iha media governu estende estadu emerjensia ho ninia leis sira, maibé lei EE hanesan de’it lei formalidade sem aktu. Izemplu, lei EE da-9 ne’ebé governu foin hasai no promulga katak, labele halibur liu hosi ema nain sanulu. Maibé na realidade iha sosiedade ema halo festa, halo lia, piknik, nst. Tanba saida ida ne’e mosu? Se ita hanoin didiak, ita bele dehan katak, “dúvida” povu ba governu mudaan ba “la fiar” ba governu. Se maka sala? Povu ka Governu? Nai ulun sira presija halo reflesaun no estuda liutan atu nune’e bele hafanun povu nia fuan no loke sira nia fuan atu fiar.
Pain, Suffering dan Mistery Povu Ai-leva (proletar)
Iha leten ita koko hare situasaun Covid-19 & EE em jeralmente to hamosu hanoin dúvida mudaan ba la fiar ba governu. Iha pontus ida ne’e mai ita koko hare klean liutan Covit-19 & EE nia impaktu iha sosiedade liu-liu povu ai-leba (proletar). Ita hotu hatene katak, Covid-19 hamate sistema iha mundu. Krize ekonomia mosu iha nasaun barak. Médiku no povu barak maka lakon nia vida. Maibé realidade hatudu momoos katak iha politikus barak mós politiza Covid-19, no EE alias lockdaown ne’ebé sai dalan di’ak atu kombate Covit-19, iha parte ida mós sai momentum politika no limita liberdade parikular no liberdade individu, hanesan Ministra Saúde hateten iha Grande Intervista GMNTV, “so liu hosi EE de’it maka ita bele limita ema nia liberdade.”
Se ita hare ba realidade Timor Leste, ita bele sente iha sintoma ambiente politizasaun Covid-19 no EE. Iha media sosial ita hare ema barak maka hateten katak Covid-19 iha Timor Leste, Covid politika. Iha mós video balun ne’ebé hatudu katak la iha ema maka positivu Covid-19, nst. Buat hirak ne’e maka hamosu dúvida no la iha fiar ba governo. Alende hosi ida ne’e, ha’u atu ko’alia pontus importante tolu ne’ebé ba ha’u importante tebes atu ita hatene no refleta hamutuk. Postu tolu ne’e maka pain, suffering and mistery.
- Pain/
Bainhira Covid-19 hatudu nia oin iha Timor Leste, povu barak maka di’ak no paniku inklui nai ulun sira. Ida ne’e normal nu’udar humanu no nasaun kiik ne’ebé sei menus rekursu humanu. Covid-19 hamosu nia oin la to loron ida tomaka, governu dekreta kedas EE. Apresia ida ne’e. Se normal no apresia saida maka hamosu pain/kanek iha povu ai-leba? Mai ita hare lisuk. Bainhira Covid-19 hamosu nia oin, governu dekreta kedas EE. Durante EE dahuluk to ba EE daruak, povu hotu hakmatek, paniku, di’ak, la halo serbisu nu’udar vendedor, kondutor, agrikultor, nst. Impaktu hosi ida ne’e roda ekonomia familia paradu. Satan, antes virus corona tama iha Timor Leste, povu ai-leba sofre ona virus IP (impasse politika).
Se ita hare ba kotuk, sentimentu pain/kanek povu ai-leba sente no sofre kedas ona antes kutun corona. Virus impasse politika ne’ebé politikus sira hamosu durante tinan tolu nia laran hakanek fuan no hanoin povu ai-leba. Virus Corona mai hakanek liu tan povu ai-leba nia sentimentu. Durante virus IP, roda ekonomia la’o nakdasak. OGE la passa. Timor leste satan netik nia vida ho orsamentu dua desimu. Povu ai-leba faan nia sasan (produtu lokal) ema la liga tan osan menus. Imajina di’ak ho hanoin rasiosinu nu’udar humanu ne’ebé iha kakutak no fuan. Impasse politika hakanek sentimentu povu ai-leba. Politikus la hanoin sira nia kanek. Corona mai hakanek aumenta povu ai-leba nia kanek ne’ebé sira sofre tan virus politikus IP. Ita bele formula sentimentu kanek/paint povu nian ho analogia Indonesia ida, “sudah jatuh tertimpa tangga pula.”
- Suffering/sofrementu
Sentimentu kanek ne’ebé povu ai-leba sente durante Impasse politika no Covid-19, mudaan ba sofrementu. Povu susar no susar tebes. Osan laiha, hahan menus, la iha liberdade atu halo serbisu. Roda ekonomia paradu totalmente. La iha dalan luan ba povu ai-leba atu buka no hetan osan. Ita bele dehan, lia-fuan work from home iha tempu Covid-19 no EE iha de’it ba funsionariu no nai ulun sira. Povu ai-leba nian maka stay at home whit suffering. “Di’ak liu loke kipas toba.”
Esperansa di’ak ami povu ai-leba mosu bainhira númeru positivu Covid-19 ne’ebé ami rona de’it iha media maibé nunka hatene se no oinsa rekopera ne’e, menus no rekoperadu hotu. Ami povu ai-leba hanoin katak bele halo ona serbisu ho di’ak. Bele buka no hetan ona osan. Depois remata EE dahuluk no daruak, iha EE da tolu to mai EE dawalu ho nia regulamentu ne’ebé diferente uit oan. Governu ativa fali atividade hotu-hotu, edukasaun, spiritual, bisnis, nst, iha Timor laran tomaka. Ida ne’e hanesan esperansa boot ida ba povu ai-leba katak tempu ona atu hamenus sofrementu. Maibé dala ida tan hanesan de’it. Na realidade, ida ne’e sai de’it mehi ne’ebé la iha realidade. Sofrementu aumenta sa’e. Impasse politika kontinua halo povu nakdasak. Hatama proposta husu apoiu dehan osan la iha. Husu ba husu dehan osan la iha. Roda ekonomia kontinua paradu. Virus corona no Virus IP (impasse politika) ataka povu ai-leba la para rai.
Hare sofrementu ami povu ai-leba, maluk barak loke nia matan, lolo nia liman hodi tulun no ajuda. Iha media GMNT, RTTL, no media sira seluk ita rona no hare de’it maka karidade e karidade hosi familia ida ne’e, hosi grupu ida ne’e. Apresia ida ne’e. Ida ne’e maka simbolu humanu nu’udar homo sosius. Governu iha ne’ebé? Na realidade governu foti desijasun tarde. Mentalidade emerjensia falla. To’o subsidiu $100 alias abotak mai tarde.
Nu’udar povu ai-leba haksolok mós bainhira Avo Nana la’o sai tama fatin-fatin fahe sasan. Povu simu ho haksolok. La iha hanoin ida ne’e karidade politika no karidade oinsa. “Politikus” sira ne’ebé hamosu virus Impasse politika maka hamosu tan konsetu karidade politika. Koitadu, ami povu presija tulun no ajuda. Hapara radio politika la iha kualidade. Kria politika rekoperasaun ekonomia ho di’ak no sistematiku. Hamosu aktu hakuran sofrementu povu ai-leba. Maibé koitadu sofrementu ami povu ai-leba aumenta. Politika governu fahe cesta bázika alias cesta koitadu ho objetivu ajuda ami povu ai-leba no rekopera ekonomia la’o la tuir koridor ne’ebé di’ak. Povu barak maka lasatisfas ho cesta koitadu. Ami povu sente katak, governu liu hosi kompanha sira la fó cesta koitadu ho laran. Cesta bázika sai cesta koitadu ba povu. Cesta bázika sai cesta haksolok ba ema kapitalista sira (kompanha). Sente triste liutan bainhira nai ulun balun dehan, povu haksolok no satisfas ho cesta koitadu. Deskulpa loke matan hare no sei tilun rona ba ami nia sofrementu. Koitadu saida maka ne’e. Sei tilun mai rona, ami povu barak maka hakilar tan simu hahan ne’ebé sin no dodok ona. Ami povu barak maka simu ai-han la iha kualidade. Cesta bázika sai duni cesta koitadu no koitadu duni. Bele aseita, bele la’e. Maibé ida ne’e maka realidade. Povu nia sofrementu maka ida ne’e.
- Mistery
Iha pontus ida ne’e mai ita hare mistériu sira ne’ebé nai ulun sira hatudu mai ita hodi hamosu dúvida no lakon fiar ba nai ulun sira liu-liu iha situasaun Covid-19 no EE, relasiona ho positivu Covid-19. Bainhira kutun corona hamosu nia oin iha Timor Leste, Governu estende kedas EE. Positivu Covid-19 laiha nia informasaun ne’ebé klaru. Primeiru identidade pasiente positivu Covid-19 hanesan mistériu ida iha povu le’et. Hahu hosi ne’e pasiente positivu Covid-19 aumenta no aumenta. Maibé informasaun ne’ebé klaru lolos konaba pasiente positivu sempre sai mistériu ate agora. Hahu Covid-19 mosu iha Timor Leste no estende EE dahuluk ate EE dasia ne’ebé mosu ho nia polemika rasik, povu nunka hatene klaru pasiente positivu Covid-19. Sempre sai mistériu. Povu so hare no rona de’it iha media katak, númeru pasiente positivu Covid-19 aumenta rekopera, rekopera, to estadu, Ministériu Saúde deklara katak, Timor Leste Jero hosi surtu Covid-19. Maibé koitadu ida ne’e sai mistériu. Povu nunka rona testamunha hosi pasiente positivu Covid-19 ho klaru no kredibel. Sempre iha mistériu.
Mistériu sempre iha. Ita bele dehan estadu kria mistériu iha povu nia le’et. Depois Timor Leste livre hosi surtu Covid-19 durante fulan ida ka rua nia laran, antes tama fali ba fulan foun, Timor Leste sempre hetan foun. Governu estende tan EE. Polemika konaba positivu Covid-19 iha politikus sira nia le’et hahu mosu. Deputadu sira kritika malu. Balun dehan Covid-19 iha Timor Leste ne’e Covid politika. Saida maka tama ba fulan foun sempre iha kazu positivu, maibé nunka hatene ho loloos. Realidade hirak ne’e hatudu katak, iha uma fukun Parlamentu mós sente mistériu hosi surtu Covid-19. La’os povu de’it. Hosi realidade hirak ita bele hare sintoma politika no defisit rasionalidade Governu iha situasaun Covid-19 no EE.
Realidade maka hanesan ne’e. Bele aseita bele la’e tanba ita ema diferente, iha diferensia hanoin. Maibé realidade situasaun pain/kanek, suffering/sofrementu no mistery/mistériu ne’ebé povu sente hamosu dúvida no lakon fiar ba Governu (na’i ulun sira). No to’o iha ne’e mosu hanoin katak, Covid-19 no EE Timor Leste bele dehan Covid no EE politika, tan de’it mistériu sira ne’ebé governu rasik halo. No bainhira hare sistema governu no desizaun ne’ebé governu foti atu Combate Covid-19 liu hosi dekretu konaba EE, liu-liu EE dasia, no sistema fahe cesta bázika alias cesta koitadu ne’ebé falla, ami povu nota katak, governu iha defisit rasionalidade alias inkapasidade. Deskulpa. Maibé tenke hatete ida ne’e. Kanek, sofrementu, no mistériu ne’ebé nai ulun sira halo “liu basuk.”
Ikus liu, se governu hamusu no forma de’it mistériu iha political polacy, sosiedae la iha esperansa oinsa atu muda ninia sentimentu kanek no sofrementu. Dalan sei klot no tomaka. La hatene atu kura kanek no hamenus sofrementu sosiedade nu’udar povu ne’ebé iha liberdade atu hadia nia moris. EE mosu ho karakteristika limita liberdade individual no sosial.
Politika & Defisit Rasionalidade Governu
Baiira ita hare situasaun covid-19 no EE emjeral iha Timor Leste iha leten, ita bele nota iha fallansu politika liu-liu fallansu kebijakan politik hosi governu tan defisit rasionalidade alias inkapasidade. Deskulpa, se ida ne’e la rani iha “imi” laran.
Dala ida tan, realidade hatudu katak, sosiedade (povu) lakon ona nia fiar ba governu. Perguntas ne’ebé sempre mosu iha sosiedade maka Governu politiza Covid no EE. Pesoalmente ha’u aseita lia-fuan politiza ida ne’e. Sim. Klaru Governu politiza Covid no EE. Maibé agora no iha ne’e ha’u hare termu politiza iha kategoria oinsa atu hetan apoiu orsamentu. Iha parte ida ha’u kongratula Governu tanba hosi politizasaun Covid-19 no EE bele hetan suporta hosi nasaun seluk, no osan sira ne’e ita bele uja hosi halo prevensaun ba Covid-19 ne’e rasik. Se hanesan ne’e saida maka falta no failha hosi Governu? (Iha ne’e ha’u limita ha’u nia-an lakoi hare liu politazasaun Covid-19 no EE iha ligasaun ho impasse politika).
Iha leten ita hare ona fallansu programa hirak ne’ebé governu halo. Izemplu real maka subsidiu $100 alias abotak ne’ebé mai tarde. Cesta bázika ne’ebé governu fó la monu iha povu ai-leba nia laran. Alende hosi ida ne’e informasaun konaba Covid-19 ne’ebé sai hanesan mistériu iha sosiedade. Se ita hare didiak fallansu hirak ne’e, iha parte ida tanba governu la iha foti desijasaun politika sem jestaun politika ne’ebé di’ak. Governu falla totalmente iha parte ida ne’e, no ida ne’e mosu tanba defisit rasionalidade alias inkapasidade. Tanba defisit rasionalidade Governu susar oinsa atu halo politika no desizaun politika ne’ebé furak no di’ak ba bem comum. Lalika hare di’ak ba kotuk. Hare de’it desizaun estende EE da-9. Iha ne’e ita bele nota no hare defisit rasonalidade hosi Governu.
Iha dekretu EE da-9 hatete katak, labele halibur malu liu hosi ema nain 10. Maibé na realidade governu kontinua fahe cesta bázika. Merkadu livre. Pior liutan la iha komukasaun ne’ebé di’ak entre Governu. Izemplu, bainhira estende EE da-9, ministru edukasaun e juventude e desportu informa kedas katak, Governu di’ak privijoriamente atividade aprendijajem. Maibé liu de’it loron ida ka rua kore fali desizaun ida ne’e no pior liutan estudante sira ba regis dudu malu iha banku hanesan karau tama laluhan. EE iha ne’ebé? Simplesmente realidade ida ne’e hatudu fallansu iha desizaun politika hosi Governu tan defisit rasionalidade.
Ikus liu ha’u atu hatete buat ida ne’e. Tanba inkapasidade, governu laiha jestaun politika ne’ebé iha nia desizaun politika. Impaktu hosi ida ne’e governu falla totalmente ejekuta orsamentu Covid durante EE nia laran. Orsamentu ne’ebé iha, barak monu iha liman kapitalismu sira ne’ebé involve iha politika Governu. Tanba ida ne’e ha’u fiar katak, orsamentu cesta bázika barak liu fó riku de’it parte kapitalista sira. Povu ai-leba susar e susar babeibeik. Em boot no ema riku sira, riku no di’ak ba beibeik.
Konklusaun
Tanba inkapasidade Governu la iha jestaun politika ne’ebé di’ak, povu barak maka kanek, susar no hamosu mistériu iha sosiedade. No tanba ida ne’e povu dúvida no muda-an ba lakon fiar ba Governu..##Inkapasidade estragus buat barak# Deskulpa se reflesaun ida ne’e ladiak no lamonu iha ita laran.
