MAKELAB (TOP) - Durante tinan barak, hahu husi tinan 2014 to’o 2023, Parlamentu Nasionál sempre aprova osan tokon ba tokon aloka ba Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA) no Zona Espesial ba Ekonomia Sosial no Merkadu (ZEESM), maibé faktu hatudu iha terenu ka hatudu iha baze katak, maioria povu iha rai-ketan Ambeno liliu iha parte foho nian to’o ohin loron sei hasoru hela problema boot oioin iha sira nia moris lor-loron nian, tanba montante osan hirak ne'e deskonfia halai tama ba grupu ki'ak balun sira nia bolsu laran de'it.
Evidensia ida mak Lucia Falo, ho idade 20, husi aldeia Makelab, suku Taiboko, postu Pante Makasar, Oe-Kusi Ambeno, moris iha kondisaun susar tanba defisiensia mental no falta apoiu sosiál.
Durante tinan barak, Lucia hela de’it iha baraka ki’ik taka ho tali tahan, ne’ebé la garante seguransa, liu-liu bainhira tempu udan ka anin boot.
Família dehan kondisaun real ne’e aumenta depois nia inan mate no nia aman Domingos Falo, mos defisiensia fíziku, la iha kapasidade atu sustenta. Nune’e família husu ba MSSI no estadu atu fó atensaun urjente.
“Ami taa tali-tahan halo uma oan ida ba nia, maibé di’ak liu, se bele estadu halo uma foun seguru ba nia,” hateten Francisca Punef nu’udar membru familia iha loron Sesta, 29 Agostu 2025.
Parte relevante sira hanesan Institutu Nasional Seguransa Sosial (INSS) no Ministériu Solidariedade Sosiál no Inkluzaun (MSSI) seidauk fornese subsidiu defisiensia ka sasan ajuda ida ba Lucia. Dokumentu identifikasaun mos seidauk kompletu, tanba prosesu administrativu lakon.

Iha Sesta, 29 Agostu 2025, Unidade Serbisu Apoiu Sosial (SSAS) husi Prezidénsia Repúblika, lidera husi asesor Quintiliano Moniz Carvalho, vizita Lucia no nia aman. Nia promete sei koordena ho autoridade lokal atu halo uma mahon ida ba família no trata dokumentu legal defisiensia Lucia Falo nian.
“Imi haree kondisaun ne’e. Uma sei halo, maibé la’os de’it ba nia mesak, tanba aban bainrua nia presiza ambiente seguru atu moris hanesan ema hotu,” promete asesor Quintiliano.
Durante vizita, ekipa Prezidénsia mós fahe nesesidade bazika hanesan mina, foos, manu-tolun no osan.
Durante tinan barak, Parlamentu Nasionál aprova ona Orsamentu Jeral Estadu (OJE) lubuk ida ba Oe-Kusi Ambeno, maibé realdiade hatudu katak, osan hirak ne’e durante ne’e maioria gasta la’os direta ba povu nia nesesidade lorloron, maibé gasta ba buat seluk ida.
Despeza ba Zona Espesial ba Ekonomia Sosial Merkadu (ZEESM) no Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA) durante ne’e sa’e maka’as liu hafoin tinan 2014 no to’o iha tinan 2017 nia rohan, totál orsamentu ne’ebé aloka ona hamutuk liu metade dolar billaun ida:
2013: Dolar Amerikanu tokon 5
2014: Dolar Amerikanu tokon 22
2015: Dolar Amerikanu tokon 133
2016: Dolar Amerikanu tokon 218
2017: Dolar Amerikanu tokon 172
Maioria hosi osan ida ne’e transfere diretamente hosi konta tesouraria nasionál nian ba Autoridade RAEOA no ZEESM, maibé realdiade hatudu katak, osan hirak ne’e durante ne’e maioria gasta la’os direta ba povu nia nesesidade lorloron, maibé gasta ba buat seluk ida.