DILI (TOP) – Eis Primeiru-Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão ezije no kontinua husu ba estudante sira iha Universidade Dili (UNDIL) inklui estudante universatiru iha universidade seluk iha rai-laran atu bainhira estuda sai matenek ona, labele matenek de’it iha sapatu laran ka sapatu okos, maibé tenke hiit ulun hodi loke matan hateke ba do’ok atu bele komprende evolusan politika global no evolusaun mundu tomak nian.
Xanana konsidera universidade nu’udar institu ensinu superior iha misaun rua ne’ebé importante tebes. Ida mak hanorin jerasaun foun sira atu sai matenek hodi partisipa iha prosesu dezenvolvimentu Timor-Leste nian, no misaun ida seluk mak atu forma sidadaun sira ne’ebé responsavel hodi ka’er metin valor domin, no dame. Iha ne’e kedas universidade sira partisipa dadauk ona iha prosesu konstrusaun nasaun, tanba prepara rekursu humanu ba nasaun nia futuru.
Xanana esplika ba estudante UNDIL sira katak, iha ukun rasik aan nia laran, Timor-Leste hasoru kedas prosesu rua. Ida mak konstrusaun Estadu, no ida seluk mak konstrusaun nasaun.
Xanana dehan, prosesu rua ne’e (konstrusaun Estadu no konstrusaun nasaun) ne’e lahanesan, maibé nakait malu metin, tanba ida depende ba ida seluk.
Prosesu konstrusaun Estadu mak bainhira harii ai-rin ha’at (4) Estadu nian mak hanesan Prezidensia Repúblika, Parlamentu Nasionál, governu, no Tribunal. Prosesu hirak ne’e foin mak hahu iha loron 20 Maiu 2002.
Kona-ba prosesu konstrusaun Estadu, Xanana foti ijemplu konkretu ida husi Guniea Bissaun ne’ebé nu’udar nasaun dahuluk funu kontra okupasaun colonial Portugues iha tinan 1974 hafoin akontesimentu revolução dos Cravos iha 25 Abril 1974.
Husi funu kontra colonial Portugal ne’e, Guinea Bissaun ikus mai hetan duni ninia ukun rasik aan iha tinan 1974. Durante tinan 40 nia laran, husi tinan 1974 to’o 2014 nasaun ne’e nunka iha eleisaun livre no demokrátiku.
Iha inisiu tinan 2014 mak delegasaun nain-rua husi Guinea Bissau mai hasoru Primeiru-Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão atu husu apoiu osan hodi bele realiza sira nia eleisaun. Sira mai ho proposta osan ho montante millaun U$$ 19, maibé ikus mai governu Timor-Leste iha tempu ne’eba fó de’it osan hamutuk millaun US$ 6 ne’ebé utiliza hodi konsege realiza eleisaun ida livre no demokrátiku iha istoria rai Guinea Bissau nian to’o ohin loron.
Governu Timor-Leste la’os de’it fó osan, maibé mós nomeia eis Diretor Jeral Sekretariadu Tekniku ba Administrasaun Eleitoral (STAE) atual membru CPN partidu CNRT, Tomas do Rosario Cabral mak ajuda estabelese STAE no CNE iha Guinea Bissau mak ikus mai foin realiza eleisaun ida livre no demokrátiku ba dala uluk iha nasaun ne’e.
Eleisaun ne’e realiza iha loron 13 Abril 2014 ne’ebé mosu partidu politika lubuk ida mak konkore iha festa demokrasia ne’e, no manan husi Partido Africano para a Independência da Guiné e Cabo Verde (PAIGC) ho kadeira 57, tuir fali Partido para a Renovação Social (PRS) hetan kadeira 41, Partido da Convergência Democrática (PCD) hetan kadeira 2, Partido para a Nova Democracia (PND) hetan kadeira ida, no União para a Mudança (UM) mós hetan kadeira ida. Total kadeira mak 102, no partisipasaun iha eleisaun ne’e to’o 88.57%.
“Tanba ne’e mak dalaruma ita hare imi joven sira, estudante sira labele hare de’it ba imi nia sapatu. Loke luan imi nia-matan hare ba lala’ok politika iha Asia, Afrika, Europa, Australia no Amerika hodi liga fali ba realidade iha Timor-Leste katak, Timor ne’e la’os aat liu kedas, la’os mós di’ak liu, maibé pelu-menus iha buat balun di’ak itoan,” Xanana hato’o kestaun ne’e bainhira sai nu’udar orador prinsipal ida iha eventu akademiku ida ne’ebé organiza husi Universidade Dili (UNDIL) iha Centro Convenções Dili (CCD), Sabadu 15 Abril 2023.
Xanana hatutan, prosesu konstrusaun Estadu husi 2002 to’o 2017, la’o di’ak tebes, maibé husi tinan 2017 to’o ohin loron prosesu konstrusaun Estadu ne’e sai rahun tiha ona, tanba rezultadu eleisaun parlamentar maske partidu politika ida la manan maioria absoluta, maibé Prezidente Repúblika kontinua fó pose hodi ikus mai governu minoria nia programa ne’e laliu iha Parlamentu Nasionál.
“Ho ida ne’e mak mosu eleisaun antisipada iha tinan 2018. Prosesu konstrusaun Estadu ne’e mak partidu politika partisipa direita no indireita, no partidu politiku nu’udar instrumentu asaun ba sidadaun koletiva ne’ebé hakarak partisipa iha vida politika hanesan konstrusaun Estadu, hametin Estadu no nasaun,” Xanana esplika ba estudante UNDIL sira.
Prosesu konstrusaun Estadu hahu naksonu, paradu no hakiduk fali iha tinan 2017 to’o ohin loron, tanba partidu politiku sira ne’ebé oras ne’e ka’er governu ne’e hatene de’it mak fó han povu ho hudi-matak, dodok, no koto fuhuk, halo de’it politika fahe rebusadu (US $200) ba kada uma-kain iha tinan nia rohan, maibé haluhan tiha atu halo dezenvolvimentu ba povu no nasaun ne’e.
Nia dehan, desde tinan 2017 to’o ohin loron prosesu dezenvolvimentu la la’o, tanba partidu FRETILIN antes ne’e mak vota kontra Planu Estratejiku ba Dezenvolvimentu Nasionál husi 2011 to’o 2030, no walk out ba atu eletrisidade la’o haleu Timor laran tomak ne’ebé oras ne’e falta de’it 20% mós governu atual lakonsege halo kompletu, no ida a’at liutan mak vota kontra kona-ba tratadu fronteira maritima iha tinan 2019.
“Agora mak partidu politika sira la’o haleu Timor dehan atu lori naroman ba povu, maibé bainhira ha’u lori planu eletrifikasaun nasionál bai ha Parlamentu Nasionál sira la’o sai (walk out) tiha hodi lakohi aprova,” Xanana hanoin hikas bankada FRETILIN ne’ebé vota kontra planu lori naroman ba povu ne’e iha tinan hirak liuba.
Xanana mós esplika ba estudante sira katak, nia prezensa iha CCD ne’e la’os atu influensia sira hodi vota ba partidu CNRT iha loron Domingu 21 Maiu 2023, maibé nu’udar estudante di’ak, akademista di’ak ida tenke iha pensamentu livre, kritiku, autonoma no ikus mak foti konklujaun ho metodolojia a prática é a criteria da verdade. Katak, Xanana bele ko’alia buat mesak furak de’it, ko’alia buat barak, maibé estudante sira tenke iha liberdade halo peskija kona-ba governasaun Xanana nian ne’e halo netik buat ruma iha nasaun ne’e ka la’e.
Karik governasaun Xanana nian halo de’it korupsaun ka nunka halo buat ruma iha rai ida ne’e, estudante sira bele elabora tiha sai obra akademiku ida hodi hatutan ba sosiedade akademiku sira hodi bele hatene.
