DILI (TOP) – Kompañia Ensul Meci-Gestão de Projectos de Engenharia, S.A., ne’ebé hakoi tiha ona iha Portugal, maibé moris hias fali iha Colmera ho naran Ensul Engenharia, S.A., la’os ona nu’udar investor.
Eis Prezidente Ajensia Espesializada Investimentu (AEI) Felizberto Araújo Duarte (Tony Duarte) hateten, bainhira Ensul Meci-Gestão de Projectos de Engenharia, S.A bankarota (mate) iha Portugal, nia rasik maka haruka karta ida ba kompañia ne’e ho konteudu informa tan de’it katak kompañia ne’e mate tiha ona.
Governu Timor-Leste aprova estatutu AEI liu husi dekretu lei 34/2014 iha loron 3 Dezembru 2014, no nomeia Felizberto Araújo Duarte nu’udar Prezidente ba ajensia ne’e.
Tuir dekretu lei 34/2014 ne’ebé The Oe-Kusi Pos (TOP) asesu, katak objetivu kriasaun AEI ne’e ho nia kompetensia atu promove investidor nasionál no internasional iha rai-laran, no mós hasai sertifikadu ba investidor sira ne’ebé hakarak investe iha Timor-Leste, maibé ajensia ne’e lakonsege la’o kleur, tanba hafoin akontese politika remodelasaun ba estrutura kintu governu konstitusional iha tinan 2015, ikus mai Primeiru Ministru ne’ebé lidera husi Rui Maria de Araújo halakon tiha Sekretariu Estadu ba Politika no Promosaun Setor Privadu (SEAPRI), konsentra de’it ba Ministériu Ekonomia no Dezenvolvimentu (MED) ne’ebé lidera husi Estanislau Aleixo da Silva husi partidu FRETILIN.
No bainhira Estanislau assume kargu ne’e, nia mós halakon tiha AEI hodi troka fali ho naran TradeInvest, no ezonera mós Tony Duarte husi Prezidente AEI hodi nomeia fali Arcanjo da Silva ne’ebé husi mós FRETILIN nu’udar Diretor Ezekutivu ba TradeInvest to’o ohin loron.
“Iha tempu ne’ebá Sekretaria Estadu Veneranda Martins Lemos hakerek karta ida ha’u rasik maka haruka ba kompañia nia e-mail iha ne’ebá para atu hatete ba sira katak sira nia kompañia ne’e bankarota tiha ona,” hateten Tony Duarte ba TOP iha jardin Largo de Lecidere, Dili, Tersa 22 Dezembru 2020.
Maske mate tiha ona, maibé ikus mai Ensul Meci moris hias fali iha Colmera, Dili ho naran Ensul Engenharia, S.A.
Notisia relevante: Hakoi iha Portugal, moris hias iha Colmera
Etapa sira ne’ebé halo Ensul Meci moris hias fali iha Colmera, Dili maka:
- Governu durante ne’e laiha desijaun definitivu ruma kona-ba investimentu Ensul nian maske deskonfia mosu ona violasaun balun.
- Akordu sesaun pozisaun kontratual entre Ensul Meci-Gestão de Projectos de Engenharia, S.A ba Ensul Engenharia, S.A iha Lisboa, 13 Juñu 2013
- Akordu sesaun pozisaun kontratual entre Ensul Engenharia, S.A ho Compagnie Financiere Terria, S.A iha 19 Maiu 2014
- Iha loron 24 Jullu 2015 CFT, S.A halo tan akordu sesaun pozisaun kontratual ho Dili Financial Business Center Block A, S.A (DFBC Block A, S.A)
Tony Duarte katak kona-ba akordu sesaun pozisaun kontratual entre Ensul Meci-Gestão de Projectos de Engenharia, S.A ba Ensul Engenharia, S.A ne’e illegal, tanba faktu hatudu Ensu Meci bankarota tiha ona.
“Tanba governu halo akordu ho kompañia ida, kompañia ne’e bankarota tiha ona labele fó fali ba kompaña seluk. Saida maka sira halo ne’e sira fó fali ba kompañia seluk hodi toma konta fali investimentu ne’e,” nia esplika hodi hatutan, durante entre tinan 2008 ka 2009 akordu ida ne’e halo tiha depois to’o tinan 2012 uma ne’e la harii ida.
“Entaun iha tempu ne’ebá, SEAPRI esforsu atu hapara tanba ema ne’e la halo investimentu ida. Ema ne’e sewa fali rai ne’e, fatin ne’e ba halo fali ema atu aluga fali. Ema halo fali PÁTEO, halo fali faan kareta afinal ema ne’e la’os investor ida. Se bainhira ema sai investor ne’e nia osan rasik millaun nia lori mai halo ne’e loos ida ne’e mak investor,” Tony Duarte afirma Ensul Engenharia la’os investidor ida.
“Se ema ne’e mai governu fó rai depois nia ba sewa tutan fali ne’e di’ak liu fó ba ha’u, governu fó rai ne’eba ha’u ne’e ha’u halo ba boot ida. Ema ne’e la’os investor ida tanba nia la konsege,” nia esplika.
Akordu espesial investimentu entre governu Timor-Leste ho Ensul Meci-Gestão de Projectos e Engenharia, S.A., hahu tama vigor iha loron Kuarta 14 Abril 2010, no kompletu ona tinan 10 iha loron Kinta 16 Abril 2020, maibé to’o oras ne’e seidauk iha kontratu de subarendamentu rai ho Ministériu Justisa, no a’at liutan desde 14 Abril 2020 to’o Janeiru 2021 seidauk selu taxa ba Estadu.
Ministru Justisa, Manuel Carceres rekoñese katak, desde loron 16 Abril to’o Dezembru 2020 ka durante fulan 9 ona Ensul seidauk selu taxa ba Estadu, tanba tuir governante ne’e katak Ensul tenke halo uluk kontratu de arendamentu ho Ministériu Justisa maka foin bele selu taxa ka selu rai ten ba Estadu. Iha akordu investimentu espesial ne’ebé parte rua, Ensul ho governu Timor-Leste konkorda katak kada fulan Ensul tenke selu osan hamutuk $6,790.00 (rihun ne’en, atus hitu sia nolu) ba Estadu. Sura hahu husi Abril to’o Dezembru 2020 hamutuk rihun $61,110 (rihun ne’en nolu resin ida, atus ida sanolu).
“Tuir loloos governu tenke hapara ona tanba tinan barak ona ema mai explora ita de’it, la halo investimentu ida,” sujere Tony Duarte ba governu atual atu bele lori akordu investimentu ne’e ba Tribunal hodi bele anula ka hapara tiha.
Nia hatutan, Timoroan barak oras ne’e iha kapasidade finanseiru no iha esperiensia barak ona hodi bele halo investimentu iha nia-rain rasik, maibé problema boot ne’ebé investidor Timoroan sira hasoru maka ladun hetan konfiansa husi lideransa sira, liliu Timoroan rasik ne’ebé sai ona membru governu, ladun fó konfiansa ba nia maluk Timor rasik hodi halo investimentu, maibé fiar liu investidor sira husi tasi-balun (rai liur) ne’ebé ikus mai habosok de’it hodi hetan sertifikadu investimentu hodi fa’an tutan ba rai-liur.
“Maibé, sira mai la investe ida hanesan agora dadauk Ensul halo ne’e. Ema ne’e la’os investor ida, ema ne’e mai hanesan makelar ida mai buka rai, ita fó rai nia fó sewa fali depois nia lahalo investimentu di’ak liu fó ba ema Timor tanba ema Timor bele,” eis Prezidente AEI ne’e esplika.
Akordu investimentu Ensul laiha transparansia
Tony Duarte esplika, akordu investimentu hotu iha Timor-Leste barak liu maka nakloke ba públiku hodi asesu, maibé Ensul nian de’it maka laiha transparansia, tanba la públika site públiku no ofisial hodi bele fasilita públiku bele asesu.
Kona-ba investimentu Ensul nian, nia esplika tuir lei bainhira fó ona sertifikadu investimentu ne’e, uluk ne’e fulan 6 tenke selu ona se la’e ne’e bele kansela tiha agora iha tempu ne’ebá sira hasoru problema sasan laiha maka ne’e ka sasan laiha maka ida ne’e ka entaun dada to’o iha SEAPRI nia tempu maka foin identifika katak ema la investe ida.
“Se ita hakarak kompara, ita boot haree HEINEKEN nia investimentu ne’e, akordu ne’e ba aprova iha Konsellu Ministru no públika iha Jornal Repúblika, entaun kualker sidadaun ida, kualker ema investor ida bele hela iha ne’ebé de’it, bele asesu akordu ne’e.
“Agora se ita ba check akordu ida Ensul ne’e akordu la públika iha Jornal Repúblika”.
TOP halo ona esforsu hodi hus komentariu ruma husi Ensul desde fulan Novembru 2020, infelizmente to’o ohin loron seidauk hetan reposta ruma.
Iha parte seluk, tuir reportajen portal abrilabril.pt ne’ebé TOP asesu, iha loron 7 Dezembru 2018, eis traballador Ensul Meci ezije sira nia salariu seidauk selu. Traballador husi kompañia Ensul Meci lubuk ida maka halo protesta iha Tribunal Komersiu Lisboa nia oin hodi ezije sira nia direitu salariu tinan 6 ona seidauk seluk. Komunikadu Imprensa husi Uniaun Sindikatu Setúbal (USS/CGTP-IN) afirma katak, asaun ne’e hamutuk iha portaun Tribunal Komersiu Lisboa nian ho objetivu atu ezije pagamentu ba eis traballador kompañia Ensul Meci nian ne’ebé seidauk selu.
