DILI (TOP) – Eis Prezidente Repúblika (2002-2006), Kay Rala Xanana Gusmão katak sei hametin (restaura) hikas Estadu Direitu Demokrátiku iha tempu oin mai.
Xanana kontente tebes bainhira Timor-Leste sai tiha ona husi estatutu Estadu frazil iha mundu tomak, maibé ikus mai Timor-Leste rasik maka tama tiha fali ba Estadu frazil.
“Ita sai tiha husi Estadu frazil hanesan ijemplu ida ba ita nia maluk sira iha g7+, maibé ita hakiduk tiha fali. Ita agora hatudu katak ita nia Estadu sei frazil, maibé ne’e la’os problema. Iha funu mós durante tinan 3 ho balun ita konsege aguenta to’o hakiduk boot tebes, no ita bele, tanba ida ne’e partidu CNRT lori CNRT ida uluk ninia spiritu, ninia determinasaun, ninia esperiensia nu’udar nia forsa politika, forsa moral atu hasoru laloran boot ne’ebé mai hakarak sobu ita-nia konstituisaun, sobu sistema sira ne’ebé ita tau hela hodi regula didiak Estadu Direitu Demokrátiku ne’e,” hateten Prezidente partidu CNRT, Kay Rala Xanana Gusmão liu husi konferénsia imprensa iha sede partidu CNRT iha bairo Grilhos, Dili Segunda 26 Abril 2021.
“Ohin ha’u hahu katak, ita iha problema rua. Ita enfrenta hela situasaun ida ho problema rua; ida pandemia Covid-19, ida fali ha’u la temi pandemia politika, ha’u temi de’it problema politiku iha ne’ebé ha’u tenke repete tanba ida ne’e maka ita nia konsistensia, ita nia prinsipiu iha violasaun ba konstituisaun, violasaun ba regra demokrátika, violasaun ba lei sira, ba sistema sira. Tanba ne’e kompañeiru sira, kompañeira sira ba to’o aldeia sira, liu husi suku, postu sira, husi munisipiu sira mensajen maka ida ne’e. Lalika, labele lakon esperansa katak partidu CNRT sei kumpri nia dever hadia, hala’o fali. Hametin fali Estadu Direitu Demokrátiku ida ne’e,” Xanana afirma.
Xanana husu ba kuadru partidu CNRT nian tomak atu nafatin fiar aan, hanoin didiak hein loron ne’ebé sei mosu.
“Ho ida ne’e maka ha’u despede, triste itoan tanba ita labele hakuak malu, triste itoan tanba ita labele hasoru malu tanba pandemia, maibé kontente tanba hatene katak imi mós iha imi nia laran imi sente buat ne’ebé ha’u dehan. Iha imi nia ulun to’o imi nia fuan, imi hatene katak ita tenke hamutuk hanoin ida de’it hodi bele defende Estadu Direitu Demokrátiku ne’ebé povu ho ran, ho ruin maka harii. Ho ran, ho ruin maka harii. Tempu di’ak sei mai, no CNRT sei ajuda atu tempu di’ak ne’e sei sai di’ak liutan”.
Xanana konta, bainhira aprova Konstituisaun Repúblika, CNRT seidauk iha. Tinan 2007 bainhira CNRT mosu, ninia komprimisiu boot maka atu kumpri konstituisaun.
Xanana husu ba kuadru politika CNRT nian tomak atu aproveita tempu ida ne’e hodi halo reflesaun boot. Bainhira halo reflesaun didi’ak to’o tempu ne’ebé atu halo konferénsia sei hasai lisaun sira kona-ba saida maka di’ak, no saida maka ladun di’ak karik hodi hasai konklujaun kona-ba saida maka di’ak hela iha Estadu Direitu Demokrátiku ne’e ka buat ruma ne’ebé ladun di’ak karik iha Estadu Direitu Demokrátiku ne’e.
“Ho situasaun Covid, ita hotu tenke haka’as aan tau ita nia fuan, ita nia laran ho ita nia kakutak katak, tempu sei mai, mudansa tenke halo duni, tanba saida maka nu’udar Prezidente partidu CNRT ninian, ha’u bele dehan katak triste itoan maka ita sai tiha husi situasaun Estadu frazil fila-fali ona ba Estadu frazil. Maibé, la buat ida. Se durante tinan 24 ho mate barak tebes, ho terus oioin de’it povu Timor-Leste la hakiduk, partidu CNRT mós”.
Xanan dehan partidu CNRT mós nunka hakiduk pasu ida ba kotuk, tanba partidu ne’e lori (komunga) hela spiritu, lori hela determinasaun husi CNRT ida uluk nian, mai CNRT ida agora atu harii nasaun, harii Estadu. Tanba ida ne’e, labele hasoru malu, maibé ne’e la’os problema. Xanana husu de’it hotu-hotu halo reflesaun. Kuadru partidu, membru, militante ho simpatizante sira tomak halo reflesaun.
“Liliu kona-ba problema politiku ne’ebé ita enfrenta. Kuandu ita temi problema politiku la’os tanba ita la ka’er ukun, la’e. Ita maka ses. Tanba ne’e, ita ses ho konsiensia tomak kona-ba saida maka loloos tuir Konstituisaun RDTL devia hala’o”.
Xanana dehan durante fulan hirak nia laran desde Dezembru 2020 to’o ohin loron seidauk bele halo atividade re-estruturasaun partidu nian husi suku sira, postu sira, to’o munisipiu sira.
“Ita labele lakon konfiansa, ita labele lakon esperansa. Povu la lakon, tinan 24 kedas. Ita tinan rua oan ne’e, tinan tolu oan ne’e la’os ita maka atu lakon fali esperansa. Esperansa ba saida, esperansa ba mudansa, tanba Estadu ida ne’e tuir Konstituisaun RDTL ezije ba ita atu halo mudansa. Mudansa ba komportamentu politiku, mudansa ba hahalok ne’ebé viola konstituisaun”.
Xanan dehan, CNRT ne’e partidu ki’ik ida, ema hotu hatene. Partidu foun ida, ema hotu hatene foin maka tinan 14.
“La halo buat ida ba ita nia-rain, ita hotu hatene, ita hotu rekoñese, ita hotu rekoñese. Seidauk, seidauk halo. Tanba ida ne’e maka ita tenke esforsu aan nafatin, prepara aan atu bele halo buat ruma ba ita nia-rain. Hahu husu respeita, kumpri konstituisaun repúblika, no depois hametin sistema ne’ebé di’ak tebes, ne’ebé komunidade internasional mós apresia, maluk sira husi g7+ mós kontente hodi hatene oinsa. Ne’ebé ba imi hotu, kompañeiru sira, kompañeira sira labele lakon esperansa. Povu nunka lakon esperansa iha tinan 24 nia laran. Ita, povu nia oan ita nia dever maka ida ne’e labele lakon esperansa. Halo reflesaun, prepara aan para loron ida bainhira ita halo konferénsia, ita diskuti didiak problema sira ne’e”.
