DILI (TOP) – Partidu Congresso Nacional de Reconstrução de Timor (CNRT) tuir loloos hala’o ona konferénsia partidu nian iha Dezembru tinan kotuk, 2020, maibé seidauk bele halo, tanba surtu Coronavirus Diseases 2019 (Covid-19) maka impede tiha.
“Tanba pandemia ita la konsege nu’udar partidu halo ita-nia konferénsia ne’ebé arasta (dada) bebeik, arasta nafatin. Maibé, tanba ita tenke fó ijemplu di’ak kona-ba regra sira hasoru Covid nian ita aguenta, ita aguenta nafatin,” hateten Prezidente partidu CNRT, Kay Rala Xanana Gusmão liu husi konferénsia imprensa iha sede partidu CNRT iha bairo Grilhos, Dili Segunda 26 Abril 2021.
Surtu Covid-19 hahu tama Timor-Leste iha fulan Marsu 2020, no rezulta Timor-oan kuaje nain 21 maka positivu, mate laiha, maibé hafoin tama fali iha tinan 2021, no inisiu tinan ne’e hahu afeta ona komunidade sira iha munisipiu Kovalima no Bobonaro. Menus tiha husi munisipiu rua ne’e derepente mosu mai iha BTN II, Tasi-Tolu, Komoro, Dili iha Marsu 2021. Husi BTN II ne’e maka ohin loron alastra ba fatin barak iha Dili laran, no ba munisipiu sira, maibé seidauk rezista Timor-oan ida puru mate tanba kauza husi moras Covid-19.
Matebian dahuluk, Francisca Gama tuir nia familia sira katak nia sofre moras seluk kleur tiha ona, no familia matebian Armindo Borges mós katak nia sofre moras stroke maka lori ba Hospital Nasionál Guido Valadares (HNGV), maibé lahetan salvasaun. Nune’e mós familia matebian Olga Mendonça katak, nia katak matebian iha uma sofre moras tensaun kleur ona, maibé bainhira atu ba konsulta iha HNGV hetan kedas positivu moras Covid-19. Maske familia sira ida-idak relata kronolojia matebian nain-tolu ne’e sira nia moras katak, sira hetan moras seluk kleur tiha ona, maibé governu liu husi médiku sira iha Sentru Integridade ba Jestaun Krize (SIJK) dehan katak, ema nain tolu ne’e mate, tanba kauza husi moras Covid-19. Situasaun ne’e hamosu kontroversial iha komunidade nia le’et, no rezultadu husi kontroversiu ne’e maka halo povu sira kuaje la fiar ona sira be jere hela Covid-19 ne’e.
Eis Primeiru-Ministru ne’e define Timor-Leste durante ne’e hasoru hela problema rua, hasoru hela situasaun ida ho problema rua ne’ebé lahanesan. Problema ida maka pandemia Covid-19 ne’ebé afeta mundu tomak. No problema ida seluk maka problema politiku.
Eis Komandante ein Xefe das FALINTIL ne’e mós rona katak, oras ne’e Timor-oan lubuk ida ona maka infetadu ba moras ne’e, maibé nia sente kontente nafatin tanba hafoin kona semana rua ikus mai sai di’ak tiha fali.
“Ohin loron rona katak barak ona hetan moras ne’e, maibé ita hotu kontente nafatin, tanba barak ona ne’ebé hetan semana rua sira di’ak tiha fali. Ne’ebé ita bele dehan katak ita sorte boot. Tanba ida ne’e ita tenke atensaun nafatin kona-ba problema ida ne’e. Ha’u la’o haleu tiha ona Timor ko’alia kona-ba problema ida ne’e, maibé ita hotu tenke hanoin katak, ita só bele hetan Covid bainhira ema hotu tuir regra sira, labele tama-sai fronteira arbiru, tanba ita hotu hatene katak, ba estudante sira ita tau kuarentena, obriga sira hela iha fatin, maibé maluk balun sente dehan sira boot liu ona tama-sai arbiru, sira ne’e maka perigozu ba ita,” Xanana esplika.
“Rona katak ita iha ona, tanba ne’e maka ha’u husu nafatin, apelu nafatin ba hotu-hotu atu koidadu aan para labele hetan, tanba buat ne’e nia da’et ne’e maka provoka ita hotu bele hetan, tanba ita lahatene nia da’et ba to’o iha ne’ebé. Uluk ha’u esplika ona ba populasaun tomak iha fronteira katak, ninia problema boot iha mundu ne’e maka ida ne’e duni, da’et. Se ha’u iha, ha’u da’et ba ema ida, ema ida ne’e da’et fali ba ema seluk, ida seluk da’et tan bai da seluk, tanba ida ne’e maka lakonsege duni kontrola Covid ne’e”.
Ho Estadu emerjensia, ho konfianamentu iha rai barak kontrola dadauk. Timor-Leste iha hela Estadu emerjensia dala barak ona, tanba ne’e Xanana husu ho partidu CNRT nia naran husu ba hotu-hotu atu koidadu aan nafatin. Tanba inimigu ne’ebé hasoru dadauk ne’e naran invisibel.
“Ita simu tiha, ita ko’alia fali ho seluk, nia da’et tiha, da’et nafatin ba seluk, tanba ida ne’e maka ita hotu tenke koidadu nafatin. Problema boot ida ne’ebé ita enfrenta hamutuk ho mundu tomak”.
Problema ida seluk fali, problema politiku. Problema violasaun konstituisaun, problema violasaun regra sira, violasaun lei sira.
“Ida ne’e maka problema boot ba ita nu’udar partidu. Problema duni, maibé tanba pandemia ita la konsege nu’udar partidu halo ita-nia konferénsia ne’ebé arasta (dada) bebeik, arasta nafatin. Maibé, tanba ita tenke fó ijemplu di’ak kona-ba regra sira hasoru Covid nian ita aguenta, ita aguenta nafatin”.
Xanana dehan ho aniversariu partidu CNRT nian bad ala 14, enfrenta kedas problema rua. Problema ida, problema husi mundu tomak nian. Problema ida seluk iha ita-nia uma laran, Timor-Leste. Maibé, tuir konstituisaun hanorin katak, tenke hare nafatin dalan legal konstitusional.
“Tanba ne’e maka partidu CNRT la’os partidu ida ne’ebé hakarak halo violensia ka hakarak halo buat oioin. Ita hein, rai-lulik sira, Maromak Boot hare nafatin ita, akompaña nafatin”.
Xanana kontente tebes bainhira Timor-Leste sai tiha ona husi estatutu Estadu frazil iha mundu tomak, maibé tuir nia katak, ikus mai Timor-Leste rasik maka tama tiha fali ba Estadu frazil.
“Ita sai tiha husi Estadu frazil hanesan ijemplu ida ba ita nia maluk sira iha g7+, maibé ita hakiduk tiha fali. Ita agora hatudu katak ita nia Estadu sei frazil, maibé ne’e la’os problema. Iha funu mós durante tinan 3 ho balun ita konsege aguenta to’o hakiduk boot tebes, no ita bele, tanba ida ne’e partidu CNRT lori CNRT ida uluk ninia spiritu, ninia determinasaun, ninia esperiensia nu’udar nia forsa politika, forsa moral atu hasoru laloran boot ne’ebé mai hakarak sobu ita-nia konstituisaun, sobu sistema sira ne’ebé ita tau hela hodi regula didiak Estadu Direitu Demokrátiku ne’e”.
