DILI (TOP) – Durante ne’e ema barak hafuhu hodi hein hela atu bainhira maka Komandante em Xefe das FALINTIL atual Prezidente partidu Congresso Nasionál Reconstrução Timorense (CNRT), Kay Rala Xanana Gusmão nia desijaun hodi apoiu figura ida ne’ebé maka atu kandidata nia aan ba eleisaun prezidensial ne’ebé sei akontese iha loron 19 Marsu 2022.
Durante tinan barak, Prezidente partidu FRETILIN atual Prezidente Repúblika, Francisco Guterres Lú Olo ho nia Sekretariu Jeral, Mari Bin Amude Alkatiri sempre deklara iha kintu-kantu katak, so FRETILIN maka lori demokrásia mai iha Timor-Leste, FRETILIN maka hanorin demokrásia ba sidadaun hotu iha rai-laran, infelizmente Lú Olo deklara ninia re-kandidatura iha Ermera foin lalais ne’e deklara mesak-mesak de’it. Laliu husi konferénsia partidu nian. La liu husi dalan demokrásia hodi husu opiniaun husi militante no simpatizante sira ne’ebé durante ne’e “mate bandeira hun” ba partidu ne’e.
Partidu CNRT ne’ebé durante ne’e hetan akuzasaun politika barak husi ema barak liliu husi kamarada sira iha FRETILIN kontinua hatudu dalan loos ba sosiedade demokrata sira iha rai-klaran, katak desijaun partidu nian hodi responde ba nasaun ninia nesesidade tenke liu husi konferensia hodi akumula militante no simpatizante sira nia hanoin mak foin foti desijaun.
Eventu ne’ebé partidu CNRT hala’o iha salaun Oka Rodal iha Osindo I, Surikmas-Dili iha loron Domingu 23 Janeiru 2022 ne’e la’os kongresu nasionál, maibé konferénsia nasionál ida hodi foti desijaun ba situasaun politika iha rai-laran. Kongresu ne’e ba mudansa estrutura partidu nian hahu husu nivel aldeia to’o nasionál, no konferénsia ne’e eventu ida ne’ebé partidu politika ida ne’ebé ho natureza demokrátiku sira tenke halo molok foti desijaun ruma.
Liu husi konferénsia nasionál, partidu CNRT desidi apoia ona premiadu Nobel ba Paz 1996, José Ramos-Horta ninia kandidatura bai ha eleisaun prezidensial iha fulan Marsu mai ne’e. Desijaun apoiu Horta ninia kandidatura ne’e la’os nu’udar desijaun unipesoal husi prezidente partidu CNRT, maibé desijaun ne’e demokrátiku tebes, tanba akumula preferensia no hanoin tomak husi konferesista CNRT nian iha munisipiu 12 inklui Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno.
“Partidu CNRT hili no ita tomak sei hili, sei ba hatur ida ne’e para prova katak, loos nu’udar estadu frajíl ida, nu’udar estadu ne’ebé maka sei fraku,” Xanana hateten liuhusi komferensia Nasionál iha salaun Oka Rudal ne’ebé lokaliza iha bairu osindu I, Dili Domingu 23 Janeiru 2022.
Iha seremonia ofisiál ne’e, lidera pesoa eminente organizasaun g7+, Kay Rala Xanana Gusmão ne’ebé hakerek katak, Prezidente Partidu CNRT, Kay Rala Xanana Gusmão deside nia kandidatu RDTL, José Manuel Ramos Horta ba eleisaun prezidensiál.
Hafoin anunsia CNRT nia desijaun ne’e Xanana dehan, partidu CNRT mai la’os atu buka kadeira de’it, maibé mai atu kumpri nia dever ida hadia rai no povu nia moris.
“Kriteriu ida ne’ebé maka ha’u fó nu’udar ona prezidente repúblika favor ida tenke halo konsultasaun ho partidu CNRT kona-ba ema sira ne’ebé maka lidera hela ekipa de susesu iha festa demokrasia ne’e,” Xanana hateten.
Xanana hatutan, tanba sira hanesan ba asume Prezidente Repúblika simu desizaun konferensista CNRT ne’e atu ajuda rasik mós ita nia Prezidente Repúblika kumpri nia dever nu’udar xefe de Estadu no prezidente ba ema hotu fiar no esperansa husi partidu CNRT fiar ba povu sira nia esperansa katak prezidente ida ne’e nia halo a’at.
“Ba kandidatu ida ne’ebé ami atu hili makaJosé Manuel Ramos Horta,” Xanana hateten.
Tuir observasaun ne’ebé The Oe-Kusi Post (TOP) observa katak, movimentu barak maka hamutuk ho José Manuel Ramos Horta maka hanesan XARA, MUDP MAUQURA-X, Patifor, reprezentante joventude kada suku iha Munisipiu Dili na’in 20 no grupu seluk tán.
Kandidatu Prezidente José Manuel Ramos Horta hamutuk ho movimentu sira apoiu lider karismatiku Kay Rala Xanana Gusmão mai to’o fatin konferensia nasionál iha tuku 14:41 meudia nune’e simu husi Komendante Em Xefe FATILIL Forsa Defeza Timor Leste Kay Rala Xanana Gusmão ho viva Jose Ramos Horta hafoin ba salaun konferensia hafoin ba han meudia nian.
Pedidu CNRT nian ba Horta katak, bainhira manan iha eleisaun prezidensial mak tenke dissolve tiha Parlamentu Nasionál (PN), tanba Parlamentu Nasionál V lezijlatura lakon tiha ona nia lejitimidade tuir KRDTL Artigu 86 (f) iha loron 18 Marsu 2020. Artidu ne’e dehan, Prezidente Repúblika (PR) hakotu Parlamentu Nasionál, iha kazu krize boot institusionál nian ne’ebé labele iha formasaun governu ka aprovasaun Orsamentu Jerál Estadu (OJE) nian, iha tempu naruk liu loron neen-nulu (60), bainhira rona tiha ona partidu polítiku sira-ne’ebé hetan kadeira iha Parlementu Nasionál, no rona Konsellu-Estadu, iha tempu ne’ebé laiha kdasar jurídiku atu hala’o disolusaun, tenke haree tuir regra iha Artigu 100.
OJE 2020 la-passa iha PN iha loron 17 Janeiru 2020, tuir mai PR Lú Olo konvoka reuniaun ho lider nasionál sira iha loron 10 Fevereiru 2020 hodi hamosu pontu tolu, primeiru katak eleisaun antisipada ne’e nu’udar solusaun ikus liu, daruak husu ba partidu sira halo movimentu atu forma governu foun, datoluk Taur Matan Ruak nafatin Primeiru-Ministru to'o hetan ka forma ona governu foun (IX Governu).
Bazeia ba PR Lú Olo nia orientasaun, CNRT halo movimentu no konsege forma koligasaun foun ne'ebe indijita Kay Rala Xanana Gusmão hanesan PM ba IX Governu, no aprezenta ba PR Lú Olo iha loron 10 Marsu 2020. Infelizmente, Lú Olo estuda proposta ne'e to'o tiha deit agora.
Prazu loron neen-nulu (60) tuir KRDTL Artigu 86 (f) kaduka ka termina iha loron 18 Marsu 2020. Ne'ebé tuir loloos PR Lú Olo tenke disolve ona PN, maibé ida ne'e la-akontese, nune'e signifika juridikamente V Lejizlatura PN la iha ona lejitimidade konstitusional.
Aleinde Parlamentu Nasional V Lejizlatura ne'ebé lakon ona nia lejitimidade konstitusional iha loron 18 Marsu 2020, VIII Governu mós lakon ona nia lejitimidade tuir KRDTL Artigu 106 (1) bainhira Aliansa Mudansa ba Progresu ne'ebé forma VIII Governu naksobu ka la-eziste ona hahu husi loron 20 Janeiru 2020.
Husi sekuensia sira iha leten ne'e, maka juridikamente iha konkluzaun 2: a). Parlamentu Nasional V Lejizlatura lakon tiha ona nia lejitimidade Konstitusional iha loron 18 Marsu 2020; b). VIII Governu lakon nia lejitimidade juridika iha kedas 20 Janeiru 2020 bainhira PM Taur deklara katak AMP laiha ona.
Faktu sira ne'e hatudu momoos katak valor RDTL hanesan Estadu Direitu Demokrátiku lakon tiha ona, no kredibilidade RDTL hanesan Estadu ida monu rabat rai iha komunidade internasional nia matan.
CNRT hanesan partidu ne'ebe kaer ba prinsipiu tane-as Interese Estadu nian, iha dever no obrigasaun atu Restaura fali Valor Konstitusionais no hadiak fali imajen RDTL iha mundu internasional nia matan. Ho ida ne’e maka apoia ona Horta hodi ajuda hadia hikas Estadu ne’e iha komunidade internasional nia matan.
Xanana dehan ona katak, CNRT nia pozisaun politika atu disolve Parlamentu Nasionál ne'e la'os tanba ambisaun ba poder, maibé hakarak atu Estadu RDTL la'o tuir hikas KRDTL no lei oan sira. Inklui atu manan fali konfiansa husi Komunidade Demokratiku sira iha mundu.
Antes ne’e, Horta dehan, sei kumpri kriteria hotu husi partidu CNRT nian bainhira apoia ninia kandidatura.
