DILI (TOP) — Offísial Outreach Asian Justice and Rights (AJAR), Inocêncio Xavier, konsidera asaun Prezidente Parlamentu Nasionál (PPN), Aniceto Longuinhos Guterres Lopes, ne’ebé defende loos hakarak sosa karreta foun ba nia aan ho vise PN na’in rua hanesan aktu mo’e la iha no haluha ninia orijin loloos uluk hanesan fundador ba asosiasaun HAK ho objetivu atu luta defende povu rai ida ne’e hodi hetan moris dignu.
“Deputadu sira liuliu ba kolega Maria Angelina Sarmento ne’ebé uluk hosi ativista mak ba sai vise prezidente labele haluha o nia orijin, maun Aniceto Guterres ami bolu maun tanba nia mak harii asosiasaun HAK keta haluha o nia orijin, o nia kritisi ida ba pro rakyat ne’e. Keta haluha ida ne’e,” Inocêncio ba jornalista sira iha nia knaar fatin Farol-Dili, Sesta 08 Outubru 2021.
Hahalok ne’ebé hakarak de’it fó benefísiu ba aan hanesan aktu ne’ebé la iha respeitu ba povu, mezmu hatene povu ne’e moris iha inserteza nia laran kauza hosi kríze polítika ne’ebé naruk no aumenta tan pandemia maibé lideransa sira prioridade liu mak sira nia aan.
“Ne’e aktu immoral, ne’e aktu ne’ebé la reflektivu, sira (PPN no Vise PPN na’in rua) hatene muito bem ita nia situasaun ekonomia rai laran ne’e oinsá ka iha pozisaun ne’ebé mak la di’ak tanba sá mak iha orsamentu privativasaun ne’e karreta parlamentu nian sei di’ak hela nusa mak hakarak sosa tan,” nia kritika.
Ita nia pesoál sira ne’ebé servisu fó aan tomak ba rai ne’e kondisaun ladún di’ak liuliu liga-ba transporte iha de’it karreta tuan hodi difikulta sira nia servisu iha terenu kuandu presiza urjentimente halo atuasaun, nune’e mós ba manorin na’in sira ne’ebé iha suku ne’ebé presiza distánsia ne’ebé do’ok hodi to’o ba fatin hodi hanorin estudante sira, tuir loloos sira ne’e mós presiza atensaun másimu hosi governu.
“Sira (PPN no vise na’in rua) keta haluha tanba karreta ne’e mak estudante lubuk ne’ebé demo no tama iha sela detensaun, ami nia hanoin tuir loloos sosa karreta fó ba Polísia no FDTL sira, no mós fó ba ita nia profesionál saúde no fó ba professór sira, uza mós ba hadi’a infraestrutura bázika ba estudante sira nune’e bele hetan kualidade edukasaun ne’ebé di’ak,” nia fó hanoin.
Nia hatutan, “povu atu moris di’ak la’ós sukat ho tenki sa’e karreta di’ak maibé oinsá iha imi nia ukun ne’e bele halo mudansa ba povu nia moris hanesan kore hosi hamalaha ba han bosu, hosi estrada la iha bele iha estrada no hosi la iha eletrisidade bele iha eletrisidade, ida ne’e mak imi nia priviléjiu loloos, tanba priviléjiu ka luxu ba imi nia moris di’ak ne’e la reprezenta povu nia hakarak.”
“Povu hili imi la’ós atu ba sa’e karreta di’ak kada tinan, povu hili imi atu lori bee moos ba sira, lori edkusaun, lori saúde no lori direitu hotu-hotu ne’ebé mak liga-ba povu nia moris la’ós sasukat ho imi nia ukun ne’e mak tenki ho karreta luxu.”
Lideransa ne’ebé di’ak mak luta ka esforsu aan tomak defende direitu povu nian, tanba bainhira povu ne’e hetan ona moris di’ak maski la di’ak liu iha lideransa ida nia ukun maka bele dehan líder refere iha duni moral polítika hanoin no hadomi duni ninia povu.
“Imi nia kualidade ukun no luxu ne’e mak povu nia moris di’ak. Ida ne’e mak importante, ne’e mak ema ne’ebé iha moral polítika hakarak liberta no lori duni povu ne’e ba moris di’ak, labele povu ne’e sei lambe rai deputadu sira sa’e karreta di’ak goza povu, ida ne’e la’ós reprezenta povu,” nia reforsa.
Kestaun ne’e, nia hato’o relasiona iha orsamentu privativu Parlamentu Nasionál tinan fískal 2022 prevee mós orsamentu atu sosa karreta foun ba Prezidente Parlamentu Nasionál no Vise Prezidente PN na’in rua, tanba mai ho razaun katak karreta ne’ebe mak daudaun ne’e uza aat ona.
Enkuantu, liga-ba kestaun ne’e bainhira iha debate espesialidade ba orsamentu privativu PN, iha loron Tersa 05 Outubru 2021, deputada hosi bankada CNRT Carmelita Caetano Moniz halo krítika hodi hatama proposta ho objetivu hasai tiha orsamentu ne’ebé prevee hodi sosa karreta ba PPN no nia Vise PN na’in rua hodi labele liu fali tetu orsamentál.
Tanba, tuir nia duke osan ne’e gastu sosa fali karreta ba PPN no Vise na’in rua mezmu karreta barak mak sei di’ak hela, razoavel liu kuandu uza osan refere fó fali ba komisaun B ne’ebé trata asuntu seguransa no defeza hodi uza ba halo fískalizasaun liuliu iha liña fronteira rai maran no ba halo mós estudu komparativu iha nasaun seluk hodi haree direita ema nia modelu guarda fronteira ne’e oinsá bele mai implementa iha ita nia rai doben tanba daudaun ne’e ita mós iha hela faze negosiasaun ba fronteira terrestre no marritima.
Maibé, hatan ba deklarasaun deputada CNRT Carmelita Caetano Moniz, PPN Aniceto Longuinhos Guterres Lopes, mai ho razaun katak karreta foun sira ne’ebé daudaun ne’e utiliza sempre aat hela de’it tanba ne’e mak tenki sosa fali foun hodi uza ba servisu.
Karreta sira sempre aat kuandu lori ba hadi’a nia kustu bele hanesan fali ho sosa foun no bele liu ida ne’e, tanba ne’e mak presiza duni sosa no nia husu atu bankada opozisaun liuliu CNRT lalika halo fali polítika hodi trava objetivu ne’ebé tama ona iha planu. No nia dehan hakarak krítika ne’e tenki ho hanoin rasionál labele naran krítika de’it.
Ho deklarasaun sira hanesan ne’e públiku bele nota momoos katak, PPN Aniceto Longuinhos Guterres Lopes iha duni ambisaun hakarak sosa tan karreta foun ba nia aan no nia vise na’in rua.
Atu sosa ka la sosa ha’u iha podér tomak, “Ha’u la dehan atu sosa karreta ba aan maibé hanesan deputadu, ha’u hakarak sosa karreta ba Prezidente Parlamentu Nasionál, tanba ne’e mak (ha’u) propoin ba ha’u nia vise na’in rua bainhira kargu ramata ka hotu ona tenki rai hela (labele lori ho sai tiha na’in ba sasán povu nian),” afirma nia.
Entretantu, proposta orsamentu privativu hosi Parlamentu Nasionál tinan fískal 2022 ho montante $14.727.552 aprovadu iha jeneralidade ho rezultadu votasaun A-favór 41, Kontra 0 no Abstensaun 11.
Orsamentu refere koloka ba saláriu no vensimentu Millaun $5,600 (38%), ba bens (sasán) no servisu Millaun $6,638 (45%), kapitál menór rihun $935 (6.3%), ba kapitál dezenvolvimentu zero no transferénsia públika Millaun $1,552 (11%).
