NUNU-HENU (TOP) – Nunu-Henu nu’udar fatin sagradu ida no fatin istoriku ida ba povu Ambeno desde tempu beiala sira to’o ohin loron, tanba antigamente liu-rai sira iha Ambeno sempre uja fatin ne’e hodi halo ritual no enkontru boot ruma kona-ba destinu rai-ketan ne’e rasik.
Tanba konsidera fatin ne’e nu’udar fatin sagradu no fatin istoriku ida ba povu Ambeno, nune’e Prezidente Autoridade ba Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA), Arsenio Paixão Bano desidi hodi prezerva fatin ne’e liu husi desijaun politika ida hodi aloka osan mai husi verba Orsamentu Jerál Estadu (OJE) 2021 atu konstroi igreja kultura ida iha fatin ne’e.
Projetu konstrusaun igreja kultural ne’e ho númeru kontratu 232/2021/PA/RAEOA-ZEESM no valor orsamentu $440.844.93. Nune’e, iha loron 25 Novembru 2021, Arsenio Bano ho nia estrutura tomak nadodon lalin malu ba tau fatuk dahuluk ba projetu konstrusaun ne’e ho nia durasaun loron 120 ka pelu-menus durante fulan ha’at (4) nia laran tenke entrega ona projetu ne’e ba autoridade RAEOA hodi komunidade sira iha aldeia Nunu-Henu bele uja ona.
Saida mak akontese? Faktu loloos hatudu, projetu ne’e tama ona iha Janeiru 2023 mós seidauk hotu hela de’it.
The Oe-Kusi Post (TOP) observa, projetu konstrusaun igreja kultural ne’e mós hetan ameasa maka’as husi inundasaun mota Tono nian ne’ebé konsege hoban no hakoi tiha ona rate lubuk ida iha konstrusaun ne’e nia futar oin.
Ho situasaun ne’e halo Xefe Suku Cunha, Domingos Seco Caunan lamenta tebes ba lala’ok projetu konstrusaun ne’e la’o la tuir akordu ne’ebé selebra ona ho autoridade RAEOA katak to’o inisiu 2022 tenke entrega ona. Tinan 2022 hotu tiha ona, no oras ne’e tama fali on aba inisiu tinan 2023 mós projetu konstrusaun ne’e seidauk iha sinal atu kontinua tan.
Xefe Suku Domings Caunan katak, nia mós sempre hato’o nia preokupasaun ba projetu konstrusaun ne’e ba iha parte relevante sira iha autoridade RAEOA nian atu oinsa bele aselera konstrusaun ne’e, maibé ladun hetan resposta di’ak no klaru.
“Projetu ne’e paradu, ami buka tuir autoridade no kompañia hodi husu sira nia razaun tanba saida mak la kontinua, maibé to’o tinan rua ona la iha reposta, ne’e halo ami dúvida to’o mota tun mai sobu tan sira nia armazen mós sira la mai haree ida,” Xefe Suku Domingos Seco Caunan hateten ba jornalista sira iha Nunu-Henu, Sesta 13 Janeiru 2023.
Projetu ne’e harii nia distansia besik malu ho irigasaun mota Tono nia nian no rabat malu kedas ho semitériu públiku Nunu-Henu ne’ebé mota Tono foin lalais ne’e sobu tiha ona.
Autoridade lokál hamutuk ho sarani sira tenta konfirma bebeik problema ne’e ba Diretór Kompañia Grand Enclave Unipesoal Lda, Bartolomeo Rakama Eke Sequeira, maibé nunka fó resposta.
“Ha’u triste liu mak projetu ne’e harii ho osan boot kuaze $440.844.93 agora mota mai sobu tan sira la preokupa, ne’e mak halo ami preokupa tebes,” nia lamente.
Área ba konstrusaun fatin istóriku turizmu kulturál ne’e hamutuk ektare 22, área semitériu inklui kapela no medida ba konstrusaun kapela metru kuadradu 15×12 no 7×24.
Nune’e mós hariis-fatin unidade rua ho medida metru 3×6 ho totál área metru kuadradu 18, no postu seguransa unidade rua ho medida metru 2,5×2,5 ho totál área metru kuadradu 6,25.
Fatin ne’e mós kompleta ho lutu haleu fatin turizmu kulturál ne’e ho kilómetru 1,870, inklui portaun unidade rua, ida ho medida metru 11, ida seluk metru 6,5 no mós drainazen, realidade hatudu Kompañia manan-nain, Grand Enclave Unipesoal, Lda seidauk finaliza projetu ne’e to’o ohin loron.
Autoridade RAEOA iha tempu ne’eba esplika, osan ba projetu ne’e mai husi verba Orsamentu Jeral Estadu (OJE) 2021. No valor kontratu ba projetu ne’e mak $440.844.93 ho nia durasaun durante loron 120 tenke entrega ona projetu ne’e ba autoridade RAEOA, faktu hatudu to’o ona Novembru 2022 mós projetu ne’e seidauk entrega hela de’it, tanba deskonfia nain ba kompañia Grand Enclave Unipesoal, Lda, Bartolomeo Rakama Eke Sequeira nu’udar mós kamarada FRETILIN ida ne’ebé hanesan ho Arsenio Paixão Bano.
Mosu komentariu klásiku ne’ebé durante ne’e eziste iha komunidade emprezariu sira iha Oe-Kusi Ambeno katak, kompañia ezekutor projetu ne’ebé mai karater partidu politiku hanesan (mesak kamarada de’it) iha potensia no tendensia boot hodi halimar “piska-matan” ba malu kona-ba oinsa buka osan rahun ruma liu husi prosesu ajudikasaun projetu Estadu nian hanesan projetu konstrusaun Igreja Kultural Nunuhenu ne’e.
“Eke ne’e FRETILIN, Arsenio Bano mós FRETILIN. Kolega emprezariu FRETILIN sira mak durante ne’e sempre manan projetu barak ne’ebé maske la kumpri durasaun kontratu mós buat hotu sei rezolvidu sa, tanba sira toman ona sempre halimar ‘piska-matan’ ba malu de’it ne’e?,” hateten emprezariu ida ba TOP.
Emprezariu ne’e nota, kompañia sira ne’ebé durante ne’e manan projetu barak tantu liu prosesu ajudikasaun normal (públiku), no prosesu hatudu de’it ka ajudikasaun direta (Single Source) ne’e sempre sirkula de’it iha kompañia sira ne’ebé nia nain ne’e mai husi kamarada FRETILIN, no kompañia sira ne’ebé nia nain la’os kamarada FRETILIN, ne’e labele mehi atu hetan.
“Projetu barak iha ne’e barak mak manan husi emprezariu FRETILIN sira hanesan Prezidente CCI-TL Ambeno nian ne’ebé mós nu’udar militante FRETILIN ho nia membru sira seluk tan,” emprezariu ne’e esplika.
Iha parte seluk, Diretor Obras Públiku RAEOA, Candido Dos Reis Amaral ne’ebé assume kargu ne’e paling kleur liu iha teritoriu Timor laran tomak esplika, kompañia Grand Enclave Unipesoal, Lda hasoru hela difkuldade ida kona-ba prosesu importasaun material konstrusaun husi rai-liur ba Ambeno mak to’o oras ne’e seidauk to’o.
“Maibé, ita tenki hato’o intrusaun ba kompañia ne’e atu kompleta serbisu ne’e ho lais no bele finaliza iha tempu badak,” hateten Diretor Obras Públiku RAEOA, Candido Dos Reis Amaral ne’ebé assume kargu ne’e paling kleur liu iha teritoriu Timor laran tomak.
Se kompañia Grand Enclave Unipesoal, Lda la kontinua projetu konstrusaun Igreja Kultural Nunu-Henu, Diretor Candido nu’udar mós mane-foun Oe-Kusi Ambeno ne’e promete, sei hapara kedas hodi buka fali kompañia seluk atu bele kontinua projetu ne’e.
Maibé komentariu husi emprezariu balun la fiar kedas deklarasaun direitor Candido nian, tanba nia sei la brani hodi foti desijaun hapara ho rajaun kompañia sira ne’e mak durante ne’e finansia atividade partidu FRETILIN nian iha Oe-Kusi Ambeno, no nain ba kompañia sira ne’e mós mesak kamarada FRETILIN de’it.
“Diretor Obras Públiku ne’e bosok de’it sa, tanba nia laiha poder. Buat hotu Arsenio Bano mak jere no komanda. Candido ne’e halo tuir de’it,” esplika emprezariu ne’e.
Diskursu Prezidente Autoridade ba RAEOA, Arsenio Paixão Bano iha loron 25 Novembru 2021 katak, objetivu husi konstrusaun fatin ne'e atu harii hikas lalatak ne'ebé mak uluk beiala sira halo iha fatin ne'e, fó lembrasa ba jerasaun foun atu koñese fatin istoriku ne’e. No mós hamorin fali naran Nunuhenu, nune'e ema hotu bele koñese istoria fatin ne'e. Realidade hatudu projetu ne’e to’o ohin loron seidauk hotu hela de’it, maske halo ona prosesu pagamentu balun.
Kontinua manan projetu rehabilitasaun terminal Tono
Maske kompañia Grand Enclave Unipesoal, Lda la dun hetan notas di’ak iha ninia kaderneta ezekusaun projetu estadu nian, maibé tanba kamarada ho kamarada tenke kontinua depozita konfiansa ba kompañia ne’e hodi manan tan projetu ida ho númeru tender: RAEOA ZEESM-TL SRF/UAL/2022-071 kona-ba Konstrusaun Terminal Transporte Públiku iha eis merkadu Tono ho valor kontratu $ 225,017.38.
Durante ne’e TOP sempre halo esforsu atu konfirma ho autoridade RAEOA no nain kompañia Grand Enclave Unipesoal, Lda, Bartolomeo Rakama Eke Sequeira, maibé sempre hetan difikuldade blokeia asesu TOP nian iha gabinete autoridade RAEOA nian to’o ohin loron.
