Oekusipost.com Batugade – Jornalista Radio no Televizaun Timor-Leste, Empreza Públiku (RTTL, E.P) destakadu munisipiu Bobonaro, Humberto dos Santos hatete, nia laiha intensaun atu basa estudante feto ne’ebé deporta husi autoridade Indonézia iha fatin kuarentena Batugade, maibé salva nia kamera bainhira hetan ataka husi estudante feto nain-rua ne’e.
Jornalista Humberto konta, iha loron Kinta 24 Abril 2020, oras meudia, nia husu duni estudante sira ne’e, maibé estudante nain rua ne’ebé halo agresaun fiziku ba jornalista Humberto katak, sira lakohi atu foti sira nia filmajen no halo intervista. Jornalista Humbero mós halo tuir hodi ses a’an tiha, no ba halo intervista ho xefe sentru saúde Balibo.
“Ha’u nia intensaun la’ós atu basa ida, tanba saida ha’u atu asegura ekipamentu sira ne’ebé ha’u iha,” hatete jornalista Humberto ba jornalista sira iha kuarentena Batugade, Bobonaro, Segunda 27 Abril 2020.
Humberto hatutan, pozisaun intervista ne’e mós kuaje do’ok husi haris fatin, no nunka foti filmajen bainhira estudante sira ne’e sai hadia sira nia ropa iha haris fatin oin, tanba pozisaun hamrik ne’e do’ok tebes, no fatin ne’ebé nia hamrik ba ne’e mós hare lahetan haris fatin nia odamatan oin.
Tuir esplikasaun e studante feto ne'e argumenta, nia mós laiha intensaun atu harahun kamera jornalista ne'e, maibé atu taka hodi labele foti sira nia filmajen, maske fatin kuarentena Batugade ne'e kateg oria fatin públiku, la'ós fatin privadu.
"Jadi ha’u taka kamera ho rajaun katak ha’u lakohi atu ita boot foti filmajen. Dari awal tiha ona katak ami lakohi atu ita boot intervista ami. Ha’u taka nia kamera hanesan ne’e, langsung nia basa ha’u. Entaun, ami rua mós lawan nia. Como alin feto ne’e hare nia basa ona ha’u, entaun ami rua mós tuku-tebe nia. Ami rua baku nia iha ne’eba, no iha ne’eba mós polisia UPF sira mak sori ami nain-rua," afirma estudante feto ida liu husi gravasaun audio ne'ebé dirije ba tia Judit ho nia kolega sira, no oras ne'e sai viral iha plata forma media sosial.
“Ne’ebé alin feto tama tiha haris fatin, ha’u hein iha liur e depois alin ne’e sai husi haris fatin ne’e mai sekitar 150cm mai oin atu besik nia, nia langsung fila kamera ne’e ba kedas alin feto ne’e. Posisi iha ne’eba alin feto sei hadia hela nia faru ka kalsa, tanba haris fatin ne’e foer demais ka klo’ot demais, tanba nia la tahan iis, entaun nia sai mai hadia nia ropa iha liur. Langsung se kedas kamera, depois alin feto ne’e langsung hase kedas,” haktuir estudante feto liu husi nia gravasaun audio ne’ebé dirije ba nia tia Judit ho nia kolega sira, no oras ne’e sai viral iha plata forma media sosial.
Maibé bazeia ba rezultadu observasaun ekipa konjuntu jornalista sira hanesan RTTL, E.P, Ajensia Notisioza TATOLI, I.P, Timor-Leste Press Union (TLPU) no Oe-Kusi Post, www.oekusipost.com iha fatin akontesementu kuarentena Batugade konsege identifika, distansia haris fatin ne’e do’ok tebes husi pozisaun jornalista Humberto, no la hare hetan odamatan haris fatin sira, tanba odamatan haris fatin ne’e helik tiha iha sorin, la’ós hateke malu ho kamera RTTL nian. Distansia entre fatin intervista ho haris ne’e kuaje metru 10 resin.
"Ha'u la ba shooting iha haris fatin laran no haris fatin oin. Sira mai to'o ha'u nia kotuk mak ha'u fila kamera. Ne'ebé sira dehan ha'u foka sira iha haris fatin laran no haris fatin oin ne'e sira bosok," afirma Humberto.
Xefe Ekipa Forsa Tarefa COVID-19 Destakadu Karantina Mota-Ain atual Xefe Sentru Saúde postu Balibo, Manuel Mau Laca da Cruz esplika, iha momentu jornalista Humberto intervista nia ne’e iha pozisaun se kotuk ba dalan ne’ebé atu liu ba ba haris fatin, la’ós direita ba haris fatin.
Notisia relevante: Kazu Jornalista RTTL: Kamera RTTL La Foka Direita ba Haris Fatin
“Tanba ha’u hamrik iha varanda sorin, Humberto iha varanda sorin, ninia pozisaun ne’e se kotuk ba fatin seluk. Haris fatin ne’e iha nia sorin fali. Ami nain rua ne’e hamrik iha samping hotu,” hateten diretór Mau Laca via kontaktu telemovél ba Oe-Kusi Post, Domingu 26 Abril 2020.
“Kamera ne’e la kona haris fatin. Ita ko’alia buat loos, depois la’ós ha’u mesak, momentu akontesementu ne’e ita nia seguransa sira mós iha, sira la do’ok ida. Ami besik malu hela. Ha’u ho señor Humberto ne’e hamutuk iha fatin ida, no kamera nia diresaun ne’e ba fatin seluk ida, la’ós ba haris fatin,” esplika Mau Laca.
Mau Laca rekoñese prezensa jornalista RTTL ne’e iha fatin karantina Batugade ne’e iha legalidade, tanba nia mós legalmente tama hotu iha ekipa COVID-19 munisipiu Bobonaro nian, no nia prezensa iha fronteira ne’e mós, tanba hetan konvite, la’ós nia naran ba arbiru.
Pessoal Saúde Alberto Sanches ne’ebé responsavél ba dezinfekta iha kuarentena Batugade katak, desde inisiu estudante rihun ba rihun ne’ebé tama iha kuarentena Batugade sempre koopera hodi dezinfekta sira, maibé úniku estudante feto ida isin boot ne’e mak la koopera no halo baralla ekipa COVID-19 iha fronteira Batugade.
“Nia hanoin kala ami uja ai-moruk Bayclin, nia tauk faru noda,” nia hatete.
Antes ne’e, Prezidente Konsellu Imprensa Timor-Leste, Virgilio “Lamukan” da Silva Guterres fó sai ona iha intervista ida ho RTTL, E.P foin lalais katak, asaun estudante feto nain-rua ne’e kategoria ba krime ona.
“Se mosu dezintendimentu ruma iha kampu, husu ba públiku, husu ba se de’it atu hato’o ninia dezintendimentu ka ninia hanoin ne’e liu husi ko’alia ka komunikasaun, la’ós ho violénsia. Tanba ne’e mak ohin Konsellu Imprensa kondena utilizasaun violénsia hasoru se de’it. Sa tan hasoru profisional jornalista,” nia esplika.
Nia hatutan, se iha diskordansia ruma ba atividade jornalizmu nian ka lakohi hasai foto ruma, hatete, ko’alia.
“La presija mai atu hadau kamera, tanba iha lei komunikasaun sosial hatete momoos. Se mak obstakuliza ka impede profisional jornalista atu hala’o nia funsaun liu husi taka dalan ka la fó asesu ka hadau sira nia ekipamentu, ne’e krime ne’ebé liu husi prosesu legal”.
Lei Komunikasaun Sosial Númeru 5/2014 iha artigu 41 kona-bá atentadu ba liberdade informasaun nian sei hetan pena prizaun to’o tinan rua ka selu multa.
Nune’e mós, Prezidente RTTL, E.P, Francisco da Silva Gari hato’o ona nia pozisaun katak, instituisaun RTTL,E.P sei la tolera asaun krime husi estudante sira hasoru nia jornalista iha terenu, no RTTL,E.P sei prosesa kazu ne’e tuir lei.
Prezidente Autoridade Munisipiu Bobonaro, Jeferino dos Santos deklara ba RTTL, E.P katak jornalista sira ne’e iha liberdade tomak atu halo kobertura iha fatin ne’ebé de’it.
“Hanesan ita hatene media ne’e livre atu halo kobertura ba saida de’it, no depois atu fó sai ka la sai ne’e editor sira mak hatene,” esplika Jeferino.
Nune’e mós, Komandante Polisia Munisipiu Bobonaro, Superintendente Xefe Octavio de Araújo Bucar hatete, sei garante seguransa ba sidadaun hotu iha Bobonaro no inklui jornalista Humberto dos Santos iha Bobonaro durante periodu Estadu emerjénsia ne’e.
Hafoin akontesimentu ne'e, ekipa COVID-19 munisipiu Bobonaro dezinfekta kedas jornalista RTTL, E.P, Humberto dos Santos nia isin lolon tomak inklui nia ekipamentu sira, no jornalista Humberto oras ne'e kumpri hela auto-kuarentena iha Maliana, no estudante feto nain-rua ne'e kumpri hela kuarentena obrigatóriu iha hotel ida iha Dili laran.
