DILI (TOP) – Rezultadu konferensia nivel aas nasaun membru ASEAN nian ba dala 40 ne’ebé hala’o iha kapital Phnom Penh, Cambodia iha loron Sesta 11 Novembru 2022, desidi simu ona aplikasaun Timor-Leste hodi sai nu’udar nasaun membru ba organizasaun rejional ne’e ba dala 11.
Tuir deklarasaun lider ASEAN nian ne’ebé The Oe-Kusi Post (TOP) asesu, iha pontu dahuluk katak, em-prinsipiu simu Timor-Leste nu’udar nasaun membru ASEAN ba dala 11, pontu daruak, nasaun membru ASEAN sira seluk fó estatutu observador hodi permite Timor-Leste bele asesu partisipa iha enkontru ASEAN tomak nian inklui simeira plenaria ASEAN nian.
“Komunidade ekonomia ASEAN no komunidade sosiu-kultura ASEAN konkorda em-prinsipiu hodi rekoñese Timor-Leste nu’udar membru ASEAN ba dala 11 nian,” konteudu deklarasaun lider ASEAN nian ne’ebé TOP asesu.
Desijaun lider ASEAN nian ne’e katak, em-prinsipiu ne’e loos ona, maibé Timor-Leste serbisu maka’as liutan atu kumpri rekezitu balun, nune’e bele hetan “actual aproval” ka bele “realmente” sai membru ASEAN, tanba desijaun ne’e koloka Timor-Leste foin mak hetan estatutu observador de’it (full observations status), no atu sai “realmente” ka atu hetan prosesu ikus, liu husi submete roteiru (roadmap) ba adezaun kompletu.
Faktu balun hatudu, hafoin povu tomak depozita sira nia konfiansa ba José Ramos-Horta hodi sai nu’udar Prezidente Repúblika ba periodu tinan lima oin mai ne’e, vizita dahuluk nu’udar xefe Estadu mak bai ha Repúblika Indonézia ne’ebé ko’alia kona-ba assuntu lubun inklui mós assuntu ASEAN nian. Liu tiha ida ne’e, PR Horta mós hala’o vizita estadu bai ha Cambodia ne’ebé hatudu nia suporta maka’as Timor-Leste tenke sai nasaun membru ASEAN. Ikus mai liu husi konferensia nivel aas ASEAN nian ne’ebé hala’o iha kapital Phnom Penh, Cambodia iha loron Sesta 11 Novembru 2022 konsege hetan rezultadu ida hodi koloka Timor-Leste em-prinsipiu bele sai ona nasaun membru ASEAN ba dala 11.
Timor-Leste iha ona odamatan boot ASEAN nian hodi tama loloos ba ASEAN nia uma laran, maibé governu atual no governu foun tuir mai tenke serbisu maka’as liutan hodi priense rekezitu balun, tanba realidade hatudu nasaun ki’ik ne’e oras ne’e sei hasoru hela problema dezempregu ne’ebé provoka joven lubuk ida tenke ‘halai’ husik hela sira nia rain ba buka serbisu iha nasaun seluk, sistema judisiariu mós ladun favoravel ba investimentu sira, rekursu umanu sei iha problema hela, estabilidade politika mós la to’o tinan lima sempre nakdoko hela de’it.
Tuir komentariu balun katak, situasaun hirak ne’e mak bele sai impedementu ida ba Timor-Leste hodi realmente sai membru ASEAN.
Historikamente, Timor-Leste hahu hatama aplikasaun atu sai membru ASEAN ba kuartel jeral ASEAN iha Jakarta, Indonézia iha tinan 2011, no iha loron Sesta 11 Novembru 2022 mak lider ASEAN sira em-prinsipiu foin hakarak Timor-Leste sai membru ASEAN.
