DILI (TOP) – Tinan ida ne’e, governu bandu sidadaun hotu iha teritoriu nasionál hodi labele komemora loron restaurasaun independensia Timor-Leste ba dala 19, maibé eis komandante ein xefe das FALINTIL, Kay Rala Xanana Gusmão kontinua komemora loron istoriku ne’e ho komunidade sira iha área Tasi-Tolu ho dahur.
“Ohin loron selebrasaun ba restaurasaun ita-nia independensia 2002, halo tinan 19 ona. Bainhira ita harii Estadu liu tuir prosesu, ita iha asembleia konstituente ida hodi hakerek konstituisaun nu’udar mata-dalan atu ita-nia Estadu bele moris ba,” katak Xanana ba komunidade ba sira iha bairu foun, Tasi-Tolu, Komoro, Dili iha Kinta kalan 20 Maiu 2021.
“Iha tinan 2006, mosu krize ida iha ne’ebé ita-rasik maka oho malu hodi haluha lalais tebes tinan 24 iha ne’ebé ita-lakon ema 200.000 resin. Hetan tiha Liberdade, hetan tiha ukun-aan, ita ba estraga malu fali, oho malu fali, maibé povu ida ne’e hatudu duni ninia ispiritu, ita temi rezilensia. Katak tahan, tahan buat di’ak, tahan buat aat”.
"No ita mós lakohi kedas atu krize hanesan 2006, no 2007 nian atu mosu tan iha rai doben ida ne’e. Tanba sa? Tanba se maka atu terus, povu maka atu terus. La’os tan ema seluk maka atu terus".
Tanba ne’e Xanana husu ba joven sira tantu iha Tasi-Tolu no iha teritóriu nasionál atu harii unidade, atu hadia hanoin, no katuas-ferik sira fó hanoin nafatin ba joven sira katak, bainhira lolo liman ba malu, bainhira hare malu di’ak maka bele hetan dalan progresu di’ak ba dezenvolvimentu.
Xanana hatutan, iha Kuarta kalan, to’o Kinta madrugada, nia partisipa iha konferénsia internasional ida kona-ba paz, no estabilidade.
“Ha’u aproveita informa katak, iha mundu rai-barak tebes ita bolu frajil katak la forte, Estadu nia instituisaun sira maka fraku, kuandu fraku, Estadu ne’e frajil”.
Xanana dehan, Timor-Leste depois konsege rezolve tiha krize iha tinan 2007, no tama ba tinan 2010, governu Timor-Leste liu husi nia lideransa konsege harii tiha grupu ida naran g7+ iha Dili ho nasaun membru 7 ho nia Kuartel Jeral iha Dili, maibé ohin loron grupu g7+ ne’e iha ona nasaun membru hamutuk 20 ne’ebé espalla iha kontinente lima iha mundu.
“Grupu ne’e hetan ona estatutu observador permanente iha Nasōes Unidas hodi ajuda mós Nasōes Unidas atu hadia, rezolve problema, rezolve konflitu, no ita mós ajuda rezolve konflitu iha rai barak”.
Nia hatutan, bainhira Timor-Leste hasoru problema surtu Covid-19, nia partisipa ativamente hodi sosializa medida sira kona-ba prevensaun Covid-19 iha teritóriu nasionál, liliu ba fatin risku sira iha área fronteira sira hodi informa ba povu tomak katak, Timor-oan sira bele hetan Covid-19 bainhira tama husi nasaun viziñu sira hanesan husi Indonézia.
“Kuandu mai ho aviaun ne’e bele kontrola, ita hatene se maka tama, mai ho ro mós hanesan, maibé ita-nia fronteira rai, postu polisia do’ok malu, kala ema tama-sai, ida ne’e maka provoka ha’u la’o haleu fronteira hodi husu atensaun hotu-hotu kona-ba ida ne’e”.
Xanana esplika, Timor-Leste laiha Covid-19, maibé bele hetan husi rai-liur.
Nia hatutan, tinan ida ho balun ona, Timor-Leste iha konfinamentu, iha serka sanitaria ho Cesta Bázika, nune’e hela de’it halo povu labele bo’ok aan. Dalaruma husik modo tahan sira husi interior mai, ikus ne’e dehan fali labele. Populasaun maka sente susar tebes iha moris lor-loron nian.
“Maibé, ha’u fiar, ha’u fiar katak hanesan hatudu ona iha tinan 24 nia laran hatudu ona ita nia forsa, ita nia forsa ne’e ha’u la dehan forsa be ka’er kilat, la’e. Forsa iha klamar, forsa iha isin, forsa iha ulun. Ita nia kbi’it boot atu enfrenta buat aat hotu”.
“Ho ida ne’e, ha’u hatene situasaun agora provoka povu terus barak, tanba labele bo’ok aan. Loos duni, maibé ha’u fiar katak, povu ida ne’e, ne’ebé hatudu tiha ona nia rezilensia, katak nia kbi’it atu tahan, ita sei hatudu dala ida tan ba se-se de’it katak ita bele bainhira ita hakarak”.
Xanana rekoñese problema Covid-19 ne’e la’os Timor-Leste nia problema de’it, maibé problema mundu tomak nian. Maibé, problema ida ne’e tuir Xanana katak husi rai ida ba rai seluk la hanesan.
“Tanba ne’e maka ha’u halo apelu ba imi hotu atensaun nafatin ba Covid. Atu dehan loloos, rona katak ida ne’e mate Covid. Ha’u ladun fiar, maibé la’os tanba ha’u la fiar maka ha’u atu dehan katak, Covid laiha. Ema ho asidente motor, ita dehan Covid. Ro ida lori simentu saku 50, ho motor ho ema nain hitu, ro mout tiha tanba labele, hasai mate-isin husi tasi, mai dehan Covid. Ida ne’e maka ha’u la simu. Ita bele la simu ida ne’e, ida ne’eba, maibé atensaun ba problema Covid ita hotu tenke iha nafatin. Hanesan ha’u dehan tiha ona, uluk kedas iha ami nia tempu, ema hatene le’e no hakerek ne’e itoan de’it, maibé hatene hanoin hasoru kolonializmu. Lahatene le’e, lahatene hakerek, maibé hatene hanoin. Tanba ida ne’e, ita uja nafatin hanoin ida ne’e. Se la’e, ita rona buat ida ita hakfodak, rona buat ida ita tauk fali. La’e”.
Xanana klarifika, durante ne’e ema balun akuza nia katak ninia asaun pasifika iha fatin izolamentu iha Vera Cruz iha fulan Abril liuba ne’e katak, nia la fiar ona Covid, no ajuda povu tomak atu la fiar kona-ba ida ne’e.
“Ne’e sala, tanba ema (Armindo Borges) ne’e moras kleur ona ba mate iha hospital, no swab nia durante minutu 15 de’it dehan Covid, ne’e maka familia la simu, ha’u mós la simu. Maibé, liliu imi joven sira atensaun nafatin ba, tanba problema Covid ne’e problema boot ida”.
Antes ne'e, eis komandante ein xefe das FALINTIL, Kay Rala Xanana Gusmão deskansa itoan iha refujiadu sira iha Tasi-Tolu, Komoro, Dili iha tempu hirak liuba.
Xanana define, Timor-Leste oras ne’e hasoru hela problema boot tolu maka hanesan Covid-19, konsekuensia dezastre natural ne’ebé akontese iha loron 04 Abril liuba, no problema ikus liu nu’udar mós problema tuan ida maka problema politika iha rai-laran.
“Ohin ha’u la ko’alia kona-ba problema politiku, maibé ohin ha’u temi tiha ona. Husi Dezembru 2001 halo eleisaun ba asembleia konstituente hodi hakerek konstituisaun sai nu’udar mata-dalan ba Estadu ida ne’e bele hamrik, no bele halo saida, no labele halo saida. Ne’eduni makai ta enfrenta problema tolu. Ida krize politika, ida fali Covid, no ida fali maka problema sosial ne’ebé afeta populasaun tomak”.
Author:Raimundos OkiWebsite:https://www.oekusipost.comEmail:Este endereço de email está sendo protegido de spambots. Você precisa do JavaScript ativado para vê-lo.
