Oekusipost Dili – Prezidente Partidu koaligasaun Aliansa Maioria Parlamentar (AMP) foun, Kay Rala Xanana Gusmão ezije ba Prezidente Repúblika (PR), Francisco Guterres Lu Olo tenke demite ona Primeiru-Ministru (PM), Taur Matan Ruak tanba lakon ona kompetensia hodi kontinua governa governu atual.
Prezidente partidu CNRT ne’e hatete, kompleta ona loron 60 no PR tenke demite ona PM hodi bele rezolve impase politika iha rai laran.
“Prezidente tenke demite ona Primeiru-Ministru, tanba kuandu orsamentu la liu iha Parlamentu Nasionál, liu loron 60 nia tenke foti desijaun ruma,” hatete Xanana liu husi konferensia ba imprensa iha sede partidu CNRT iha Bairu Grilos-Dili, Tersa 24 Marsu 2020.
Entretantu, PM, Taur Matan Ruak submete ona nia pedidu demisaun ba PR, Francisco Guterres Lu Olo iha loron 25 Fevereiru 2020 hafoin partidu governu blokeia nia Orsamentu Jeral Estadu (OJE) 2020 iha loron 17 Janeiru 2020.
Maske pedidu demisaun ne’e hatama desde fulan Fevereiru liuba, maibé to’o oras ne’e seidauk iha desijaun final husi PR rasik.
Ses tiha husi ne’e, Xanana mós husu ba partidu FRETILIN atu labele labele temi partidu mais votadu, tanba partidu mais votadu ka maioria parlamentar, ne’e katak partidu bele mais votadu, maibé laiha maioria iha parlamentar.
“Iha tinan 2017, FRETILIN iha esperiensia labele ukun, tanba minoria. Agora temi tan ami FRETILIN partidu mais votadu. Hanorin fali ha’u kona-bá konstituisaun ne’e, ha’u le’e ne’e uja oklu,” Xanana esplika.
“Ohin ami ko’alia maka’as kedas, tanba nia buka atu bo’ok ami. Nia konta hela ho votu 4 ka votu 5 husi deputadu AMP sira ne’e. Ida ne’e povu bele hanoin katak deputadu sira tur hela iha ne’e bele sosa sira ho osan $ 100 hodi vota kontra pedidu ninian, laiha”.
Xanana mós lansa akuzasaun hasoru PR Lu Olo katak durante ne’e nia esforsu a’an hela hodi muda tiha fali sistema semi-presidensial ba sistema presidensialista. Situasaun ne’e mak akontese, Xanana konsidera katak Timor-Leste bele sai tiha fali hanesan Guine Bissau.
“La’ós tentativa ida, maibé nu’udar esforsu ida ne’ebé senhor Lu Olo halo dadauk hodi muda tiha sistema iha Timor ba sistema presidensialista,” Xanana akuza.
Maske nune’e, maibé observa katak, bazeia ba informasaun ne’ebé iha hatudu, la’ós PR Lu Olo mak manda, maibé obedese de’it ba nia partidu FRETILIN.
“Maibé tuir saida mak ami hatene, la’ós nia mak manda, maibé nia obedese. Ida ne’e mak problema boot. Nia ne’e prezidente boneka, tanba iha konstituisaun katak Prezidente labele iha afiliasaun politika. Inkompativel ho nia kargu nu’udar Prezidente Repúblika. Maibé, saida mak akontese ne’e, Prezidente obedese fali ba orden husi nia partidu,” Xanana afirma.
Xanana sita sistema presidensialista iha Guine Bissau permite atu Prezidente bele halo tuir nia hakarak de’it, maibé konstituisaun Timor-Leste la preve ida. Konstituisaun Timor-Leste lahanesan ho Guine Bissau nian.
Hafoin Francisco Guterres Lu Olo eleitu ba Prezidente Repúblika iha 20 Marsu 2017 to’o oras ne’e seidauk halo deklarasaun ruma hodi entrega nia kargu nu’udar Prezidente Partidu FRETILIN ba ema seluk, maibé sei assume nafatin prezidente partidu ne’e to’o ohin loron.
