DILI (TOP) – Povu Timor-Leste liliu familia Lobato sira ohin loron kontinua hanoin hikas kona-ba heroi nasionál Nicolau dos Reis Lobato ne’ebé mate iha traisaun nia-laran iha loron 31 Dezembru 1978.
Iha loron 31 Dezembru 2021 kompletu ona tinan 43 traisaun Alarico Fernandes hasoru Nicolau Lobato iha rai-laran.
Prezidente Repúblika, José Manuel Ramos-Horta kontinua diskuti no halo negosiasaun ho autoridade sira iha Indonézia kona-ba mate-ruin saudozu Nicolau dos Reis Lobato nian ne’ebé kompleta ona tinan 43 seidauk hetan. Iha loron 31 Dezembru 2022 mak foin kompleta tinan 44 ona.
Se mak Nicolau dos Reis Lobato?
Nicolau dos Reis Lobato, moris iha Soibada, Sasatan-oan iha loron 24 Maiu 1946. Oan husi maun-alin na’in 9, Inan naran Felismina da Costa Alves, no aman naran Narciso Manuel Lobato.
Nicolau Lobato mós vise-prezidente dahuluk, Primeiru Ministru, Prezidente FRETILIN, Prezidente Repúblika daruak, no nu’udar mós Komandante Supremu FALINTIL.
Nicolau Lobato lidera funu hasoru okupasaun Indonezia ne’ebé invade Timor-Leste iha loron 7 Dezembru 1975. Ikus mai hetan tiru mate iha kontra-atake ho forsa Indonézia sira iha iha Mindelo, entre Maubisi, Turiscai no Manufahi, iha loron 31 Dezembru 1978.
Nicolau Lobato ho nia família sira tenke fa’an sira nia isin hodi sosa ukun rasik-an. Familia Lobato kuaje mate mohu, hela de’it mak Rogério Tiágo Lobato no Nicolau nia oan mane José Lobato ne’ebé moris boot iha Indonézia no foin fila mai Timor hafoin hetan independensia.
Nu’udar heroi no fundador nasaun, depois ukun-an estadu fó honra hodi hari’i estatua no naran Nicolau Lobato ba Aeroportu Internasional Timor-Leste nian. No mós kada tinan (31 Dezembru) Timor-Leste selebra loron mate heroi Nicolau Lobato. Diskursu no promesa barak husi lideransa nasionál hodi buka tuir Nicolau Lobato nia ruin no mós heroi sira seluk ne’ebé to’o ohin loron seidauk hetan ninia paradeiru.
Durante vizita estadu nian iha Indonézia, PR Horta mós halo ona aproximasaun ho autoridade Indonézia kona-ba oinsa bele hetan saudozu nia mate-ruin ne’e hodi bele lori mai ona Timor-Leste iha tempu ruma.
"Ida ne'e sei la'o, la haluha ita nia eroi ida, tempu to'o ona para lori nia restu mortá; mai deskansa iha rai doben ida ne'e," PR Horta hato’o assuntu ne’e liu husi konferensia ba imprensa hafoin fila husi Indonézia iha salaun VIP aeroportu Prezidente Nicolau Lobato, Komoro-Dili, Segunda 25 Jullu 2022.
Laureadu Nobel ba Paz 1996 ne’e hatutan, nia labele halo esplikasaun klean liu ba públiku, tanba asuntu ne’e tenki halo tratamentu ne'ebé di'ak no kuidadu tanba ne'e relasiona ho eroi boot nasaun nian.
"Buat balun ha'u lakohi ko'alia iha públiku, tanba prosesu ne'e tenki trata ho dignidade, laiha problema iha tempu ruma ita sei rezolve ida ne'e," xefe estadu afirma.
PR Horta mós kontinua husu ba públiku atu labele pániku no rona rumor husi ema ne'ebé laiha responsabilidade, tanba ne'e nafatin esforsu rezolve ho kuidadu, fiar katak iha tempu badak bele iha ona ninia rezultadu kona-ba paradeiru restu mortál husi lider fundador estadu ninian.
"Dala-ruma buat la la'o, tanba balun iha rai-laran ko'alia demais, entaun ha'u nia staff ho governu nia staff, ami haree deskretamente (nono'ok-nono'ok) situasaun ne'e," nia esplika.
Fundasaun Mahein konsidera Nicolau Lobato nia heroizmu kuaze atu hanesan ho Ernesto Che Guevara, maibé iha pontu ida pelu-kontrariu; Che Guevara ne’ebé mate iha ema nia rai, nia ruin depois lori ba nia rai husi nasaun ne’ebé nia defende hodi kore-an husi rezime otoritariu. Maibe tanba saida maka saudozu Nicolau Lobato ne’ebé mate iha nia rai rasik no defende ninia povu no nasaun to’o ohin loron nia ruin seidauk lori fila mai nia nasaun? Nasaun ne’ebé sivilizadu, nasaun ne’ebé fo honra no dignifika nia heroi sira. La’os deit hari’i monumentu, fo pensaun no selebra nia loron maibe buka tuir ruin saudozu sira hodi halot iha fatin ne’ebé dignu.
Nune’e, Fundasaun Mahein kontinua rekomenda ba governu Timor-Leste atu kontinua esforsu polítika iha nivel diplomasia ho Indonezia atu nune’e bele entrega ruin saudozu Nicolau Lobato ba povu no nasaun Timor-Leste. No, rekomenda mós ba governu Indonézia atu entrega ruin saudozu Nicolau Lobato ba povu no nasaun Timor-Leste nu’udar parte ida komprimenta relatóriu CAVR ne’ebé nasaun rua establese iha tinan 2001.
Nicolau Lobato mate iha Operasaun Skylight
Prezidente Nicolau Lobato mate iha embuskada inimigu nian iha Sentru Norte iha loron 31 Dezembru 1978. Prezidente Nicolau Lobato nia mate ne’e kauza direta husi traisaun ne’ebé Alarico Fernandes ho nia grupu lansa liu-husi operasaun “skylight” ka Operasi Halilintar, hamutuk ho forsa Indonezia nian.
Alarico Fernandes haruka mensajen ba forsa Indonézia nian kona-ba pozisaun Prezidente Nicolau Lobato nian iha sentru norte. Bazeia ba informasaun husi Alarico Fernandes nian ne’e maka inimigu halo embuskada no hatun forsa husi helikopteru hodi korta Prezidente Nicolau Lobato nia dalan.
Iha loron 31 Dezembru 1978, inimigu ho forsa bot tiru-malu ho Prezidente Nicolau Lobatu no forsa FALINTIL sira. Inimigu nia forsa ne’ebé boot konsege oho Prezidente Nicolau Lobato ho nia soldadu sira. FALINTIL barak maka mate hamutuk ho Prezidente Nicolau Lobato no barak maka inimigu ka'er.
Antes ne’e, iha loron 8 fulan Juñu 2020, Rogerio Tiago Lobato liu husi programa Grande Intervista GMN TV nian akuza Alkatiri “involve”, no iha “koñesimentu” kona-ba operasaun Sky Light ne’ebé hamate Prezidente Nicolau Lobato iha loron 31 Dezembru 1978.
Tuir Rogerio Lobato katak operasaun Sky Light ne’e rasik iha koñesimentu husi Mari Alkatiri, tanba Alarico Fernandes manda dokumentu operasaun oho Prezidente Nicolau Lobato nian ba Alkatiri iha Moçambique.
Nia mós kondena Alkatiri kona-ba fó sertifikadu rekoñesimentu ba Alarico Fernandes iha tinan 2008. Tanba ne’e, hafoin fila husi rai-liur, Rogerio Lobato kontinua husu ba Mari Bim Amude Alkatiri atu fó resposta ba nia katak, traisaun Alarico Fernandes nian ne’e loos ka la loos.
“Ha’u hakarak nia responde de’it mai ha’u dehan, nia fó be rekoñesimentu ba Alarico Fernandes 33 anos depois de traisaun Alarico Fernandes nian ne’e loos ka la loos,” hatete Rogerio Lobato ba jornalista sira iha aeroportu internasional Prezidente Nicolao Lobato, Komoro-Dili, Kuarta, 29 Dezembru 2021.
Hafoin programa Grande Intervista ne’e, Alkatiri mós deklara sei halo keixa kontra Rogerio Tiago Lobato kona-ba akuzasaun ne’e, no deklarasaun ne’e kontinua repete iha loron Sesta 6 Novembru 2020 iha edifisiu Prokuradoria Jeral Repúblika.
“Ne’e keixa seguinte, sira be ko’alia buat ne’e sei mai hatan,” hateten Alkatiri ba jornalista sira iha edifisiu Prokuradoria Jeral Repúblika, Kolmera-Dili, Sesta 6 Novembru 2020.
Tuir artigu ida husi Clearing House for Archival Records on Timor (CHART) katak, operasaun Skylight iha 1978 mak hanesan parte difisil ida iha istoria rezistensia kontra okupasaun Indonézia.
Durante tinan 1978, Indonézia hala’o asaun militar intensivu iha Timor. Ne’e ho objektivu atu harahun FRETILIN nia kontrolu iha área sidade nia liur sira no kontrolu ba populasaun. Asaun militar sira ne’e kauza movimentu massa husi populasaun Timorense sira no hakotu asesu ba ai-han. Operasaun ne’e rezulta hamlaha, moras no mate ne’ebé a’as.
Presaun militar Indonézia sira nian ne’e mós haluan ba divizaun oi-oin iha rezistensia organizada. La konkorda malu kona-ba fiar politika no estrategia rezistensia nian sai klaru bainhira Xavier do Amaral expulsa husi FRETILIN iha final 1977.
Relatóriu iha 1977-1978 deskreve ‘traidor sira’ hetan expulsa ka tama komarka. Relatóriu balu mós mensiona kona-ba ezekusaun extra-judisial ba membru rezistensia sira.
Artigu CHART nian ne’e mós konsidera operasaun Sky Light ne’e mosu opiniaun oioin, maibé temin katak, Alarico Fernandes uza naran ‘Operasaun Skylight’ iha final Setembru 1978, bainhira nia manda sai mensajen radio ho kodigu ‘Saturno’. Iha tempu ne’eba, iha hanoin katak ‘Skylight’ ne’e mak Alarico nia naran ne’ebe uza ba planu atu oho Nicolau Lobato.
Iha tinan sira tuir mai, hakerek nain balu deskreve Operasaun Skylight hanesan asaun militar Indonesia no nia intellegensia, ne’ebe lidera husi Jeneral Yusuf. Nia objetivu maka atu hamoos tiha lideransa FRETILIN nian, ka obriga lider sira ne’e atu rende.
CAVR nia relatóriu Chega! mós hanoin katak Skylight ne’e Indonézia nia planu ida. Maibé, Relatóriu Chega! mós katak, Kay Rala Xanana Gusmão bolu planu ‘Movimentu Skylight’ ne’e husi Alarico Fernandes.
Maske nune’e, CHART nia komentáriu ikus katak, faktu báziku balun kona-ba operasaun Skylight ne’ebé maka uza iha ne’e la karu, no permite fonte seluk bele uza hodi halo klaru lakuna sira iha sira nia koñesimentu.
