DILI (TOP) — Deklarasaun politika sira ne’ebé akontese durante períodu kampaña eleitoral tantu husi eleisaun prezidensial ronde dahuluk no daruak oras ne’e sei metin no matak hela iha povu sira nia hanoin. Deklarasaun sira iha kampaña eleitoral iha tempu hirak liuba, balun kroat be kro’at liu-fali lamina, no manas liu ai-manas lotuk hodi konsege halo interasaun sosial entre sosiedade Timor sai oin seluk tiha. Biar nune’e, “iha mundu politika laiha inimigu no amigu permanente, interesse de’it ne’e mak sai permanente.”
Jenerál reformadu ho fitun tolu, Lere Anan Timur hafoin hasoru malu ho Prezidente Repúblika José Manuel Ramos-Horta iha Palásiu Prezidensial, nia hateten ba jornalista sira katak, partidu FRETILIN labele ukun mesak rai ida ne’e, tanba sentidu Estadu hakarak ka lakohi iha eleisaun parlamentar 2023 manan maioria absoluta ka la’e tenki ukun hamutuk ho partidu CNRT ne’ebé lidera husi Komandante em Xefe das FALINTIL Kay Xanana Gusmão hodi bele haree no hadi’a hamutuk nasaun ne’e ho objetivu final lori povo Timor terus-nain ba moris prosperu.
“Ha’u deklara iha públiku katak FRETILIN iha 2023 tenki manan, manan tenki serbisu hamutuk ho CNRT tanba maun Xanana iha ne’ebá para hadi’a nasaun, ha’u nia deklarasaun mak ne’e. Ema bele gosta ka la gosta ha’u iha sentidu de Estadu,” Lere hateten ba jornalista sira iha palasiu prezidensial Aitarak-Laran Dili, Kinta 14 Jullu 2022.
“Ne’e mak hanesan ohin ha’u dehan FRETILIN tenki manan iha 2023, ha’u tenki okupa fatin ruma atu lori FRETILIN ba oin para hakuak líder hotu no liu-liu tenki hakuak CNRT tanba Xanana iha ne’ebá. Partidu boot labele depende ba partidu ki’ik maibé ki’ik mak tenki depende ba partidu boot,” Lere afirma.
Lere so’e hela piadas balun ba partidu ne’ebé boot, maibé ba tabele fali ba partidu ki’ik iha governasaun atual.
Nia dehan, se partidu boot ida mak ba tabele fali iha partidu ki’ik ida, tuir Lere katak, ne’e la’os atu hadia nasaun no povo nia moris, maibé atu buka kadeira de’it, buka atu fó previleziu ba malu de’it.
Lere nia deklarasaun ne’e hatudu momoos hela iha governasaun atual ne’ebé partidu FRETILIN nu’udar partidu boot ida, maibé tenke ba tabele alias sai ai-tonka ba Partidu Libertasaun Popular (PLP) iha governasaun atual hodi fahe malu previleziu balun de’it hanesan projetu fundu Covid-19, projetu Cesta Básica dahuluk no daruak, no projetu seluk tan.
“Sé boot mak depende fali ba ki’ik, ha’u hanoin katak ita luta ba ida-idak nia kadeira no luta ba ida-idak nia moris, más ita la luta ba moris di’ak povu ninian. Ha’u nia esforsu mak ne’e kongresu FRETILIN besik ona iha 8 Setembru, ha’u sei forma pakote ka la’e seidauk deside más ha’u nia ambisaun no interese hakarak serbí partidu,” Lere esplika.
Lere nia ambisaun seluk mak karik partidu FRETILIN mak hetan konfiasaun popular iha festa demokrasia 2023, nia sei halo esforsu atu FRETILIN ukun hamutuk ho CNRT, maibé tuir komentariu balun katak, dalaruma difisil tanba pozisaun politika Lere nian ne’e sei kontradiz ho pozisaun politika Mari Bim Amude Alkatiri no Francisco Guterres Lú Olo.
“Ha’u ninia prinsípiu kuandu reativa aan nu’udar militante no membru Committe Centrál da FRETILIN (CCF) segunda jerasaun, ha’u hakarak hadi’a partidu sé buat ruma naksalak, haforsa partidu para manan eleisaun jerál 2023,” katak Lere.
Faktu politiku hatudu momoos katak, ezistensia partidu FRETILIN iha Alkatiri no Lú Olo sira nia lideransa konsege susesu halo partidu boot FRETILIN ne’e nia bokur tun maka’as, sira nain rua susesu halo krekas partidu boot ne’e husi kadeira 55 iha tinan 2002, no eleisaun parlamentar 2017 tun ba kadeira 23 ho votu 168.480 (29,7 %) no ba fali eleisaun antisipada iha tinan 2018 mós partidu boot ne’e kontinua mantein deit iha kadeira 23.
Monu husi kadeira 55 tun kedas ba kadeira 23 ne’e la’os monu ki’ik, maibé monu ida be maka’as nian. Maske nune’e, Serektariu Jeral Partidu FRETILIN durante ne’e sempre deklara ba nia militante sira katak eleisaun durante ne’e FRETILIN nunka lakon, maibé manan hela de’it. Loos duni, FRETILIN nunka lakon duni iha eleisaun, maibé to’o tempu atu ukun mak la ukun hela de’it. Manan mós la ukun nafatin, tanba lideransa sira ne’e fraku tebes iha kapasidade negosiasaun hodi forma aliansa.
Lere hatan ba pergunta kona-ba partidu FRETILIN ne’e sempre derrota iha eleisaun tantu parlamentár no prezidensial ninia kauza ne’e saida maski manan mós la ukun ka maske ukun mós la to’o rohan. Lere dehan, loloos ne’e mak reuniaun FRETILIN foin lalais iha Canossa Has-Laran podia diskute kestaun sira ne’ebé estratejiku tanba sá mak sempre derrota la’ós kestaun nivel delegadu ninian.
“Podia kestaun ida ne’e tanba saída mak FRETILIN sempre derrota, Lú Olo kandidatu ba xefe estadu sempre lakon, tanba saída mak FRETILIN maske manan la ukun, se ukun karik mós to’o dalan klaran de’it, ida ne’e mak kestaun más ema ida la foti (diskute iha reuniaun ne’e). Ha’u foin ba, la domina situasaun, ha’u labele naran-naran interven arbiru de’it.”
Nia dehan, ida ne’e mak sai pontu fraku hodi rezulta partidu FRETILIN sempre derrota maski ho forsa tomak halo esforsu maibé nunka manan ka ukun bele dura to’o tinan 5.
“Tuir loloos tenki iha balansu no rekoñese ema seluk ninia kontribuisaun, sa tan ema ne’ebé ho kapasidade hanesan líder nasionál ne’ebé ho fuan boot ajuda tiha fila dehan fali la’e.”
Lere kompara nia esperiensia bainhira halo operasaun iha tempu rezistensia katak, hanesan uluk iha ai-laran kuandu ba tiru malu mai, bele iha vitória ka derrota mós, fila mai bolu dehan balansu de operasaun tanba saida mak lakon no manan, karik manan sala ruma iha ka la’e.
“Ema se de’it labele aproveita hodi lori FRETILIN serve ninia interese, tanba partidu ne’e lulik, se klamar sira ne’e iha, ohin la husu más aban bainrua sei husu ita nia oan sira, tanba saida ami mate no ran fakar ba FRETILIN, ohin loron rai ne’e sei nafatin hanesan ne’e (povu susar ba beibe’ik).”
Entretantu, durante atividade konsolidasaun partidu CNRT nian iha munisipiu Aileu (Remexio), Same (Manufahi), Sekretariu Jeral partidu CNRT Francisco Kalbuadi Lay hateten, ba interese nasionál partidu CNRT nia odamatan boot nakloke hodi serbisu no la’o hamutuk ho partidu ida ne’ebé de’it.
