DILI (TOP) — Akademista Universidade Dili, Hugo Lourenço da Costa katak, deputadu sira husi bankada FRETILIN iha Parlamentu Nasionál (PN) oras ne’e foin sente nakdedar no hakfodak bainhira rona ema barak komesa sente hamlaha ona ne’ebé kauza husi sira nia aprovasaun ba Estadu emerjensia no serka sanitária iha rai-laran.
Hugo Lourenço hatutan, FRETILIN maka kontribui maka’as hodi sulan povu to’o hamlaha iha rai-laran, tanba sira maka maioria iha Parlamentu Nasionál hodi sempre vota afavor hela de’it ba Estadu emerjensia no serka sanitária durante ne’e.
Nia dehan, hafoin Estadu emerjensia no serka sanitária ne’e provoka povu hamlaha ikus mai sira foin iha hanoin rasosinu ka rasionál hodi preokupa katak serka sanitária fó impaktu maka’as ba estudante sira, liuliu povu kbi’it la’ek sira, maibé haluha tiha katak sira nia polítika ambisaun ba ka’er podér maka hamosu Estadu emerjénsia depois hahoris serka sanitária no konfinamentu obrigátoriu hodi prejudika tebes povu sira nia moris loron-loron.
“Tanba sa maka sira (deputadu FRETILIN) preokupa, tanba sira komesa mosu ona buat ida dehan akal sehat (hanoin rasionál) ne’e , ne’e komesa iha,” Hugo Lourenço hateten ba The Oe-Kusi Post (TOP) iha kampus UNDIL, Kinta 27 Maiu 2021.
Hugo Lourenço esplika, fofoun sira halo debate hodi halo aprovasaun sira laiha hanoin, tanba de’it hakarak asegura ukun, entaun halo tiha aprovasaun, agora komesa mosu ona reasaun husi públiku kona-ba impaktu husi serka sanitária ne’e rasik, foin sira halo deklarasaun politika ida hodi salva aan ka gaña fali konfiansa husi povu.
“Tanba sá maka ha’u dehan laiha, tanba sira interese oinsa bele asegura ukun ne’e. Tanba sa maka agora sira hakarak hasai deklarasaun ne’e. Tanba reazen públiku ne’e komesa mosu, se sira (deputadu FRETILIN) la ko’alia entaun automatikamente hatudu katak, partidu (FRETILIN) nia moral ne’e monu ona, konfiansa públiku ne’e monu entaun oinsa atu bele gaña fila-fali apoia ka simpatia (husi povu),” Hugo afirma.
“Ida ne’e hatudu katak sira nia rasosinu (akal sehat) ne’e komesa funsiona, lojika ne’e komesa funsiona,” nia reforsa.
Ho situasaun ne’e, Hugo Lourenço husu Parlamentu Nasionál no governu tenke hapara ona desizaun ne’ebé la fó vantajen ba povu, tanba maske implementa hela regra sira ne’e, maibé númeru pozitivu Covid-19 ne’e nafatin sa’e ba beibeik.
“Tanba ne’e ha’u hanoin Parlamentu di’ak liu hapara ona serka sanitária ho konfinamentu obrigátoriu tanba ne’e la responde ona ba situasaun ne’ebé povu hasoru, se ita tama tiha serka sanitária maibé, númeru ne’e sa’e bebeik quer dizer metódu ne’e falla. Se obriga (nafatin implementa serka sanitária) ne’e hakarak gasta de’it osan,” nia akuza.
Hugo Lourenço katak lia hirak ne’e relasiona ho deklarasaun deputadu husi bankada FRETILIN, José Paicheco ne’ebé dehan, iha plenária Parlamentu Nasionál segunda semana ne’e katak, iha situasaun serka sanitária no konfinamentu obrigátoriu povu barak maka sai vítima tanba laiha rendimentu no estudante sira mós sai vítima tanba la iha prosesu aprendizajen.
“Sira (povu) vítima ona ba moris ekonomika, ida maka sira vítima mós ba dezenvolvimentu tan de’it ba serka sanitária, ida mós estudante sira vítima ba sira nia estudu, iha munisípiu kontinua hela prosesu aprendizajen maibé, Dili ne’e maka ida online ne’e la ativu ida, no kuaze estudante sira ne’ebé universitáriu iha Dili fila hotu ba sira nia munisípiu,” katak deputadu José Paicheco.
Deputadu husi bankada Kmanek Haburas Unidade Nasionál Timor Oan (KHUNTO), António Verdial de Sousa katak, relatóriu ne’ebé hato’o husi Sentru Integradu Jestaun ba Krize (SIJK) ne’ebé tuir loloos halo proposta ba governu hodi aplika serka sanitária ho konfinamentu domisiliariu obrigatoriu ne’e loron 14, maibé tuir loloos buat ne’e hahu husi inisiu kedas.
“Nune’e, governu prepara ai-han, kondisaun báziku sira atu nune’e bele garantia lojistika ba sidadaun sira liliu ba munisipiu sira ne’ebé maka ita halo serka sanitária. Ho mehi ida katak, meius ida ne’e ita bele hakotu situasaun ida ne’e. No tuir mai, ho konfinamentu ne’ebé ita lori ema ne’ebé positivu Covid-19 ba iha fatin ne’ebé determinadu husi governu. Ha’u foti ijemplu iha Tasi-Tolu, no iha fatin sira seluk maibé, realidade situasaun ne’ebé mosu ema halo hanesan diskoteka, baku malu, okupadu loos halo tun-as’e hodi halo ema hakbesik malu tebes. Ne’ebé oinsa Ministériu Saúde bele trata assuntu ida ne’e,” katak deputadu Verdial iha plenária Parlamentu Nasionál Sesta 28 Maiu 2021.
“Ida fali, kuandu ami deputadu sira la’o hare situasaun hanesan fahe cesta bázika, ne’e ema Rabat malu to’o loron ida tomak ho ema lubun uain, ne’e laiha ida maka ba hase. Maibé, kuandu ita atu ba misa, ita taka tiha. Agora ha’u agradese, tanba ha’u rona katak governu autoriza ona atu ema ba misa fali iha semana oin”.
“Ha’u mós hakarak husu ba Ministériu Saúde, eskola tekniku vokasional iha Bekora ita ba halo fali fatin ba izolamentu. Ha’u lahatene, se ita nia politika hala’o hanesan ne’e ho mehi katak ita nia oan sira labele eskola ho fulan barak liutan, ha’u atu hateten de’it hanesan deputadu ne’ebé hakna’ar aan iha Komisaun G ne’ebé trata assuntu edukasaun, juventude, cultura no sidadania, iha semana kotuk liu husi bankada KHUNTO nia deklarasaun klaru katak ami husu ba governu ho mehi ida atu re-ativa atividade eskola iha fatin sira ne’ebé ita halo serka sanitária. Tanba tuir observasaun ne’ebé ami halo iha terenu, husi uma ba uma, no ami hatene katak labarik sira barak maka ezije atu ba eskola”.
“Ha’u hatene katak orgaun ezekutivu maka ukun, maibé favor boot ida tau matan ba ita nia oan sira, tanba sira ezije atu eskola. Maske iha serka sanitária, konfinamentu obrigatoriu, konfinamentu domisiliariu, hanesan reprezentante povu dala ida tan ha’u atu husu de’it ita nia oan sira ne’e labele para eskola ho tempu ida naruk liu, ne’e ladun di’ak”.
“Ha’u atu husu tan Ministériu Saúde katak serbisu ne’e integralmente tenke hala’o. Ha’u nunka haree Ministériu Saúde halo kampaña ba povu hodi oinsa povu ne’e bele hetan imunidade. Espesialmente tenke hanorin povu ne’e oinsa atu han ho di’ak atu nune’e nia imunidade ne’e forte”.
“Atu halo vasina ne’e mós tuir loloos tenke halo kampaña lai hodi hatene nia vantazen no desvantazen ne’e saída, tanba faktu hadutu mai ita katak, maluk balun ne’ebé ni aba vasina tiha, maibé depois kuandu ni aba swap, nia positivu Covid-19 fali. Ne’e oinsa, ha’u ko’alia tanba dadus ha’u iha”.
Iha fatin hanesan deklarasaun politika husi bankada CNRT ne’ebé le’e husi deputada Virginia Ana Belo katak estensaun estadu emerjénsia husi I to’o XIII (decimo-terseiro) ne’e la hatudu efisiénsia no efikásia iha luta atu prevene Covid-19 iha Timor-Leste.
Bankada CNRT hare katak medida sira ne’ebé governu de faktu ida ne’e foti laiha seriedade hodi ikus mai Covid-19 tama to’o iha nivel tranzmisaun komunitária, maske governu fakar ona osan liu Millaun $230 husi Millaun $621 ne’ebé tau iha fundu COVID nian.
Povu tomak sai sasin ba governu de faktu nia inkapasidade halo jestaun ba Covid-19 maka rezulta Covid-19 tama mai Timor-Leste no ikus mai sai tiha polémika ne’ebé halo povu maka sai vítima.
“Governu de Faktu ida ne’e hasai osan husi ministériu sira hanesan Ministériu Agrikultura, Edukasaun, Saúde, Defeza, Obras Públiku, osan ba Munisípiu sira, osan husi UNTL no instituisaun sira seluk hodi muda hotu ba Fundu COVID, maibé na realidade hatudu katak maske muda tun no muda sa’e osan sira ne’e maibé laiha efeitu ba povu nia moris, hetok povu moris terus liután iha períodu governasaun ida ne’e nian,” katak deputadu Virginia.
Nia hatutan, iha estensaun estadu emerjénsia ba dala XIV ne’e, Bankada CNRT ezije esplikasaun klaru husi órgaun estadu sira kona-ba razaun estensaun ba estadu emerjénsia ida ne’e.
“Tanba realidade hatudu ona katak estadu emerjénsia, serka sanitaria, no konfinamentu obrigatóriu ne’ebé Governu de Faktu no Prezidente Repúblika ezije liuhosi aprovasaun iha Parlamentu Nasionál, to’o ohin loron la hatudu katak bele prevene Covid-19, fara mais la konsege minimiza tranzmisaun husi virus refere. Problema loloos ne’e iha ne’ebé? Osan Millaun $621 ne’ebé aloka ba fundu COVID maka lato’o, ka Governu de Faktu maka laiha kapasidade atu jere medida sira ba Covid-19 nian?”.
Bankada CNRT kestiona pontu sira ne’ebé temi liu ona ne’e tanba Bankada CNRT observa katak maske órgaun estadu sira aplika Estadu Emerjénsia, Serka Sanitaria, no Konfinamentu Obrigatóriu maibé governu kontinua permite movimentu husi Kupang mai Díli, husi Denpasar Indonésia, Australia no Singapura.
“Faktu ida ne’e ita bele hare liuhosi kamioneta sira ne’ebé transporta produtu karpintaria nian husi Kupang mai Dili, mezmu Dili iha hela situasaun lockdown ka serka sanitaria nia laran”.
Nia dehan, laiha lójika bainhira governu de faktu kastigu povu hodi la asesu ba nutrisaun nune’e afeta ba povu nia imunidade, enkuantu iha tempu hanesan Governu halo teste SWAB ba povu, klaru rezultadu sei pozitivu tanba povu nia imunidade menus tanba falta ba nutrisaun.
Bankada CNRT mós preokupa ho prestasaun serbisu husi ekipa sira ne’ebé hala’o kna’ar iha Sentru Integradu ba Jestaun Krize, tanba serbisu téknika iha Sentru Integradu Jestaun Krize kontribui hamihis povu nia ta’uk no povu nia konxiénsia kona-ba perigu husi moras Covid-19 ne’e rasik.
“Hanesan ita hotu asiste no bazeia ba reportajen balun iha mídia hatudu katak teste SWAB ne’ebé halo ba sidadaun ida nia rezultadu só bele hetan loron rua ka tolu depois, entaun durante rezultadu seidauk sai ne’e ema ne’e kontinua la’o livre, sé nune’e oinsá lós ita bele halo mitigasaun ba Covid-19? Iha situasaun balun, ema ne’ebé hetan ona rezultadu teste pozitivu tenke hein loron rua to’o tolu antes ekipa tékniku husi Sentru Integradu foin bele foti hodi lori ba izolamentu”.
“ Nune’e mós ho sidadaun sira ne’ebé halo auto-izolamentu, durante períodu loron 14 laiha atensaun ruma ba sidadaun sira ne’e, até sidadaun sira maka tenke telefone atu bele hetan asisténsia ba teste SWAB no dezinfeta fatin ne’ebé sira uza ba auto-izolamentu. Situasaun sira ne’e hatudu katak Governu de Faktu laiha seriedade atu halo mitigasaun ba Covid-19, no sirkunstánsia sira ne’e maka hamosu duvida iha povu nia leet kona-ba perigu husi Covid-19 ne’e rasik”.
“Ita hotu sai sasin oinsá Prizaun Becora no Covalima ne’ebé durante ne’e esteril maibé, ikus mai Covid-19 mós da’et to’o iha prizaun laran hodi infeta prizioneiru no guarda prizaun sira. Ida ne’e hatudu momoos katak aplikasaun Estadu Emerjénsia aumenta ho Serka Sanitaria no Konfinamentu Obrigatóriu la hatudu efikásia no efisiénsia. Aleinde ne’e, iha kedas 2020 reprezentante Amnistia Internasionál no Organizasaun Saúde Mundial mós prevee kedas ona katak perigu liu bainhira Covid-19 tama iha prizaun laran, tanba sei afeta ba prizioneiru sira ne’ebé nia movimentu limita iha de’it ba iha espasu sela prizaun nian, liu-liu prizaun Becora ne’ebé tuir loloos limita de’it atu akomoda dadur na’in 300 maibé oras ne’e iha dadur besik ona ema na’in 600 maka kumpre hela pena iha prizaun refere”.
Entretantu, bankada PLP kontinua elojia esforsu tomak ne’ebé maka Prezidente Repúblika, Francisco Guterres Lú Olo, Primeiru-Ministru, Taur Matan Ruak ho membro governu tomak ho equipa front liner no parseiru internasional sira hodi garantia nafatin katak nasaun Timor-Leste iha duni kapasidade atu responde bainhira Covid-19 hada’et ka expanda iha teritoriu Timor-Leste laran tomak.
PLP mós hato’o sira nia votu afavor ba dekretu Prezidente Repúblika nian kona-ba Estadu emerjensia bazeia ba artigu 29 husi Konstituisaun RDTL ba período 1 Juñu to’o 1 Jullu 2021.
Prezidente Bankada FRETILIN iha Parlamentu Nasionál, Francisco Miranda Branco katak bainhira Timor-Leste hetan kazu pozitivu Covid-19 dahuluk iha tinan kotuk 2020, nia nota katak komportamentu sosieda tomak di’ak loos. Tama fali ba inisiu tinan foun 2021 nian, mosu mudansa komportamentu sosiedade nian, tanba mosu dezinformasaun lahatene mosu husi ne’ebé maibé, mosu duni dezinformasaun ida ne’ebé hamosu rezistensia ida hasoru desijaun Estadu nian hodi defende, hodi trava alastramentu pandemia ne’ebé ameasa mundu tomak.
Branco mós husu pergunta ida katak, tanba saida maka Estadu desidi iha konfinamentu orbigatoriu maibé, númeru kontaminasaun Covid-19 kontinua a’as? Branco hatan rasik nia pergunta ne’e katak, tanba mosu rezistensia hasoru desijaun Estadu nian.
“Pergunta ida ne’e tanba iha rezistensia hasoru desijaun Estadu nian. Pergunta ida ne’e tanba dezinformasaun dezenfriada hasoru desijaun Estadu nian. Ida ne’e maka rajaun konkreta, loloos nian,” katak deputadu Branco.
Nia hatutan, deputadu barak maka koloka aglomerasaun ema barak nian iha merkadu Tasi-Tolu, iha edifisiu Ministériu Solidaridade Sosial no Inklusaun (MSSI), iha distribuisaun cesta bázika.
“Maibé, ita haluhan tiha mós Masin-Lidun. Iha ne’e de’it mós ita nia intervensaun diskrimina ona. Ita diskrimina aglomerasaun sira ne’e hanesan fali Masin-Lidun ne’e iha rai-seluk ida, la’os iha Timor-Leste. Merkadu Tasi-Tolu ne’e iha Timor-Leste, distribuisaun cesta bázika ne’e iha Timor-Leste, maibé Masin-Lidun ne’e laiha Timor-Leste ida, iha planeta seluk. Ha’u hanoin tempu ona, se ita hakarak duni luta hasoru pandemia ida ne’e ita tenke tau hotu-hotu hanesan de’it,” afirma deputadu Branco.
Branco sita deklarasaun Komorodo Pedro Klamar Fuik ne’ebé husu ba lider rezistensia sira, figura públika, lider istoriku sira atu koopera ba desijaun Estadu nian hodi hamenus propagasaun pandemia Covid-19 nian iha rai-laran.
Nia mós hatutan mensajen PR Lú Olo nian ne’ebé sita figura públiku sira ne’ebé hatete hadomi povu, preokupa povu nia moris, preokupa povu nia saúde.
“Maibé, mosu iha públiku la kumpri regras bázika protesaun saúde públiku nian. Ami hanoin apela ba governu implementasaun ne’e labele diskrimina. Se ita diskrimina entaun, ita ba de’it ona desijaun ida atu husik livre de’it. Husik livre de’it, tama iha situasaun novo ordem normal iha ita nia sosiedade maibé, se ikus mai ida ne’e maka ita desidi husik livremente kontaminasaun pandemia ida ne’e ita husu responsabilidade ba se? Husu ba governu, tanba ida ne’e desijaun governu nian, governu maka hatene realidade kona-ba situasaun pandemia ida ne’e governu maka desidi. Desidi hodi proteze saúde públika, laiha tan intensaun seluk”.
Estadu de Banana
Apela ba povu tomak, sosiedade tomak liliu ba lider sira atu hatudu ijemplu di’ak ba komunidade sira hodi halo kumprimentu ba saida de’it maka Estadu desidi. Hanesan ne’e maka hanoin afirma aan ba Estadu direitu demokrátiku.
“Tanba se la’e ita nia atuasaun sira ne’e mós Enfraquecer ita nia Estadu direitu demokrátika. Hanesan Xefe Estadu hateten, tanba de’it ita ida-rua nia gostu hodi tau em questão ita nia Estadu direitu demokrátiku,” katak deputadu Branco.
“Tanba ne’e ikus liu ami apela ba governu, se ita desidi duni konfinamentu obrigatoriu maka tenke implementa, impoin kumprimentu. Se la’e ita lalika desidi implementa konfinamentu obrigatoriu depois ita husik hanesan laiha buat ida. Laiha desijaun husi Estadu ida ne’e atu ita labele tau Estadu ida ne’e sai fali Estadu de Banana. Dekulpa ba povu tomak maibé, ita labele permite Estadu ne’e sai fali Estadu de Banana”.
Branco mós konsiente katak maske durante ne’e ema barak fó apoiu ai-han báziku ba komunidade sira maibé, sai iha media povu nafatin preokupa lahetan ai-han. Ida ne’e akontese tanba, tuir deputadu Branco katak governu maka falla hodi uja media hodi halo kobertura kona-ba atividade governu nian ba disitribuisaun ai-han ba povu sira iha rai-laran.
Tanba komesa sente ona ona situasaun difisil komunidade sira nian iha Dili maka ikus mai deputadu Branco mós husu ona ba SIJK hodi habadak tiha prosesu bukrokratika sira hodi bele permite komunidade sira husi Dili sai ba munisipiu sira.
“Ami husu mós ba Sentru Jestau atu bele habadak prosesu burokratiku ba ita nia povu sira ne’ebé hakarak desloka husi kapital ba distritu sira, ami apela ida ne’e. Apela atu hamenus prosesu burokratiku sira ne’e. Atu fasilita deslokasaun populasaun sira husi ita nia kapital ba sira nia hela fatin ka ba sira nia distritu sira, maibé sempre kumpri regras protokolu saúde ne’ebé define husi Organizasaun Mundial ba Saúde, no Ministériu Saúde”.
