ASU-MANU (TOP) – Laureadu Nobel ba Paz 1996, José Ramos Horta hateten, akordu 5 de Maiu 1999 ne’ebé involve nasaun tolu iha laran la’os nia maka desidi, no halo negosiasaun, maibé Kay Rala Xanana Gusmão maka halo hodi ohin loron Timor-Leste sai nu’udar nasaun ida soberanu, no independente iha mundu rai-klaran.
"Maun boot Xanana maka hakotu ho Nasões Unidas halo negosiasaun ba referendum (konsulta popular), ha’u la hatene katak ha’u maka halo negosiasaun, tanba ami iha Nova Iorke, Washington, ami tuir de’it buat ne’ebé maun boot ezije. Buat ne’ebé nia hatete ami halo, maibé tátika negosiasaun ne’e nia maka halo ho Nasões Unidas,” hateten Horta bainhira akompaña Kay Rala Xanana Gusmão ba sosializasaun medida prevensaun Covid-19, no halo asaun karitativa ba kbi’it la’ek sira iha suku Asu-Manu, postu Likisa, munisipiu Likisa, Segunda 26 Outubru 2020.
Horta esplika, momentu ne’e hahu kedas iha Janeiru to’o Fevereiru bainhira B.J. Habibe hatete atu rezolve problema Timor violénsia mós akontese dadauk, maibé Portugal ho Indonézia, no ONU kontinua nafatin negosiasaun iha Nova Iorke.
Nia hatutan, iha tempu ne’eba eskalaun violénsia hahu aumenta ona iha Timor-Leste. Ida ne’e jogada husi Indonézia nu’udar presaun ida hodi hatauk Kay Rala Xanana Gusmão atu labele desidi avansa ba referendum, maibé presija retira. Violénsia ne’e ho intensaun atu hapara negosiasaun ne’e.
“Se negosiasaun ne’e maka para laiha akordu 5 de Maio 1999, no mós laiha referendum iha loron 30 Agostu 1999. Violénsia ne’e aumenta hodi koko maun boot Xanana maka hakiduk iha tempu ne’eba karik ita laiha referendum,” Horta afirma.
Horta dehan, iha tempu ne’eba reprezentante ONU husu ba Kay Rala Xanana Gusmāo atu hapara tiha negosiasaun ba loron referendum, tanba ema bele mate barak tan, maibé Xanana lakohi hodi avansa nafatin ba referendum.
Timor-Leste komemora ona loron konsulta popular ba dala 21 iha fulan Agostu liuba.
Antes ne’e, Kay Rala Xanana Gusmā konta rasik istoria ne’e katak, istoria negosiasaun entre nia ho reprezentante ONU, Ian Martin husu ba nia atu adia tiha loron konsulta popular, tanba seguransa la dun estavél ba povu Timor-Leste.
“Ha’u dehan la’e, la’e, la’e. Sira ne’ebé agora mate iha Timor ne’e la to’o ema nain 200.000 ne’ebe mate uluk ona. Konsulta popular tenke halo,” hateten Kay Rala Xanana Gusmão bainhira sai nu’udar orador ida iha seminariu komemorasaun masakre 6 Setembru Negro Suai ba XXI (1999-2020) ho tema la’o tuir martir sira nia ain fatin atu liberta povu, Kinta 03 Setembru 2020.
Notisia relevante: Ian Martin prefere adia konsulta popular
Tanba Xanana lakohi adia loron konsulta popular ne’e maka Ian Martin informa fali ba Sekretariu Jeral Organizasaun Nasões Unidas (ONU), Kofi Annan katak Xanana lakohi, nia hakarak tenke halo duni referendum.
Xanana esplika, rajaun ONU prefere adia loron Konsulta Popular ne’e bazeia ba sira nia esperiensia referendum iha Sahara Osidental ne’ebé falla, no rezulta Sahara Osidental seidauk ukun aan to’o ohin loron.
Xanana hatutan, konteudu husi proposta ne’ebé halo iha Kontak Dame tinan 1983 iha Larigutu, Ossu, Vikéké temi lia-fuan REFERENDUM.
“Maibé Indonézia mak lakohi lia-fuan ne’e, tanba REFERENDUM ne’e halo ona iha fatin barak, nune’e sira prefere uja lia-fuan Konsulta Popular,” nia konta.
Konsulta populár ne’ebé hala’o, iha loron 30 fulan Agostu tinan 1999, ho protesaun Organizasaun Nasoens Unidas (ONU) nian no tuir akordu ne’ebé selebra entre Portugal no Indonézia iha Nova Iorque, ho mediasaun Sekretáriu-Jerál Nasoens Unidas nian, iha loron 5 fulan Maiu tinan ne’e dunik, povu Timor-Leste hili, husi maioria esmagadora hodi hasés -an husi Indonézia no restaura fali independénsia ne’ebé mak hetan liu husi proklamasaun unilaterál iha loron 28 fulan Novembru tinan 1975, molok forsa okupante halo invazaun.
Iha tempu ne’ebá votu hirak a favór ba independénsia inkondisionál sura hamutuk 78,5%. Konsulta populár ne’e organiza no hetan supervizaun husi misaun espesiál ne’ebé harí liu husi Rezolusaun Konsellu Seguransa ONU nº 1246, ho naran United Nations Mission in East Timor (UNAMET) no lidera husi Ian Martin hodi reprezenta Sekretáriu-Jerál Nasoens Unidas nian.
Anúnsiu ofisiál rezultadu konsulta ne’e nian, iha loron 4 fulan Setembru tinan 1999, hafoin mosu tuir kedas violénsia iha fatin hotu-hotu ne’ebé halo husi milisia sira tanba dei’t hakarak defende integrasaun Timor-Leste ba Repúblika Indonézia no husi violénsia hirak ne’e mak hamosu violasaun ba Direitus Umanus, inklui homisídiu rihun ida resin no krime sexuál (nu’udar rejista no fó sai tiha ona iha dokumentu balun, mak hanesan iha relatóriu “ Chega” prodús husi Komisaun Akollimentu, Verdade no Rekonsiliasaun – CAVR ).
Tanba dei’t situasaun ne’ebé halo tauk iha teritóriu nia laran, Konsellu Seguransa Nasoens Unidas nian aprova kedas forsa multinasionál ida, ne’ebé responsabiliza husi komandu Austrália, ho misaun prinsipál halakon tiha eskala violénsia iha fatin hotu-hotu no tau fali orden no trankuilidade públika.
Kontinjente ne’e, militar deit, ne’ebé kria husi Rezolusaun Konsellu Seguransa ONU nian nº 1246 no ema hotu koñese ho naran International Force in East Timor (INTERFET), hahú tama iha teritóriu nia laran iha loron 20 fulan Setembru tinan 1999.
