BALIBO (TOP) – Loron Sesta 16 Outubru 2020 kompleta ona tinan 45 ba jornalista estranjeiru nain lima (5) mate iha postu Balibo, munisipiu Bobonaro, tanba oho husi forsa espesial Indonézia iha loron 16 Outubru 1975, maibé to'o ohin loron Indonézia rasik seidauk rekoñese sira nia aktu asasinatu ne'e.
Horta haktuir katak, bainhira partidu Assosiasaun Sosial Demokráta Timorense (ASDT) moris, nia asume kargu nu’udar Sekretáriu Departamentu Relasaun Externa no Informasaun ho nia mandatu iha momentu istoriku ne’eba maka fahe informasaun ba mundu.
Horta konta, atu fahe informasaun nia halo buat rua. Ida nu’udar Sekretáriu Relasaun Externa nia halo relatóriu no telegrama atus ba atus haruka ba rai-liur, ba media internasional sira, ba Nasões Unidas inklui embaixada sira iha Canberra, Austrália. Husi informasaun sira ne’e, tuir Horta katak balun simu, no sira ne’ebé apoiu Indonézia mós le’e duni informasaun sira ne’e, maibé depois rai tiha de’it.
“Entaun, tenke buka mobiliza media, tanba ne’e maka ha’u ba lori jornalista lubuk ida mai Timor-Leste. Ha’u ba kontaktu Channel 9, no ha’u ba simu sira iha aeroportu. Ha’u rasik maka ka’er Jeep Mitsubishi FRETILIN nian no husi aeroportu lori kedas mai Balibo. Brian Peters ho Malcolm Rennie. To’o iha ne’e, Greg Shackleton ho nia grupu Channel 7 iha ne’e ona,” Horta konta istoria moruk ne'e iha loron komemorasaun trajédia Balibo Five ba tinan 45 iha postu Balibo, munisipiu Bobonaro, Sesta 16 Outubru 2020.
Bainhira Horta ho grupu jornalista sira ne’e to’o ona iha Balibo iha Outubru 1975, sira hare ona movimentu tropa Indonézia nian iha área fronteira hanesan bainhira hamrik iha pouzada nia tutun bele hare hetan ona ro funu Indonézia nian iha tasi ibun Batugade. No iha tempu ne’eba, tuir Horta katak postu dahuluk ne’ebé hetan atake uluk no rahun tiha ona maka postu Batugade iha tasi ibun iha fulan Setembru 1975.
“No antes postu Batugade monu, ha’u iha ne’eba, ha’u lori jornalista nain rua husi media Newsweek. Ha’u lori sira ba to’o Bobonaro, Lebos, Aileu, no Maubisse”.
Horta esplika, objetivu lori jornalista Amerikanu nain rua ne’e ba fatin barak iha rai-laran iha tempu ne’eba, tanba estratejia FRETILIN iha tempu ne’eba atu hatudu ba mundu katak saida maka akontese iha Timor ne’e la’os kauza boot husi funu sivil, tanba funu sivil ne’e akontese de’it iha semana ida nia laran iha fulan Setembru 1975, no liu tiha ida ne’e tropa Indonézia sira maka halo ona funu hasoru Timoroan sira. Objetivu seluk mós tuir Horta katak, atu kontra propaganda ajensia notisioza Indonézia ANTARA ne’ebé públika bebeik notisia propaganda husi Adam Malik katak saida maka akontese iha Timor-Leste ne’e funu maun-alin.
Horta hanoin hikas katak, rajaun prinsipal ida nia lori jornalista sira ne’e ba Balibo hodi hatudu no justifika ba sira katak, iha área fronteira ne’e kontroladu ona, laiha funu maun-alin, laiha APODETI no UDT kontra FRETILIN, maibé tropa Indonézia sira maka hahu halo ona kampaña teror iha área fronteira Batugade nian hodi ikus mai alastra ba teritóriu tomak hodi okupa tiha teritóriu ne’e durante tinan 24 nia-laran.
Hafoin to’o Balibo, iha loron 14 Outubru 1975, Horta simu ona informasaun husi Comitte Central da FRETILIN (CCF) katak, nia tenke fila ba Dili ona.
“Ha’u simu informasaun iha dia 14 de Outubru atu fila ba Dili. Mensajen ne’e ha’u hanoin mai to’o iha Atabae depois maka mai ha’u. Ha’u hatete ba sira di’ak liu imi mai ho ha’u, sira hatete la’e ami iha ne’e atu filma …to film some action. Iha kalan ne’e ha’u toba iha simentu leten seidauk matan dukur ha’u rona sira ko’alia ba malu katak FRETILIN la’os komunista, povu ne’e di’ak ita tenke ajuda sira,” Horta konta hikas istoria moruk ne’e.
Iha tempu ne’eba Horta hanoin katak, nia la iha deskonfia, no la fiar katak tropa Indonézia sira bele oho jornalista estranjeiru hirak ne’e. No funu iha ne’ebé tuir nia katak, imposivel ba sira atu oho jornalista sira sa tan rai osidental ida hanesan Australia, rai ida sivilizadu tebes bele suporta oho fali jornalista sira ne’e, maibé saida maka akontese sai kontrariu fali. Jornalista sira ne’e tenke mate iha tropa Indonézia nia liman laran, tanba kauza husi konspirasaun entre governu Jakarta ho Canberra.
“Ita tempu ne’eba Indonézia ho Australia hamutuk ona. Sira hatene katak Austrália sei la halo buat ida, sira hatene Amérika sei la halo buat ida, maibé ami maka hanoin nu’udar jornalista independente sira bele eskapa”.
Husi akontesimentu ne’e Horta fiar katak ne’e 100% forsa espesial Indonézia maka oho jornalista sira ne’e.
“Testamuña ne’e mai ona husi ema barak ne’ebé uluk kolabora ho sira hanesan matebian Tomas Goncalves, no seluk tan. Investigasaun lubuk ida, balun husi Tribunal New South Wales, Amnestia Internasional”.
Nia haktuir la’os tropa husi FRETILIN maka oho jornalista sira ne’e, tanba iha tempu seremónia funeral ba jornalista hirak ne’e ba hala’o fali iha Jakarta ne’ebé partisipa direita husi embaixada Austrália ba Jakarta mós la hare kaixa ida, no nunka konvida familia jornalista sira.
“Ema sira ne’e oho iha ne’e sunu iha ne’e, sira hatete Cross Fire Impossible. Molok tropa Indonézia sira tama iha fatin ne’e, ita nia ema Timoroan sira sai hotu ona husi fatin ne’e”.
Horta dehan, ema hotu iha mundu la fiar katak jornalista nain 5 ne’e mate, tanba asidente. Se asidente, tanba saida maka tenke halo fali seremonia funeral iha Jakarta, no la konvida familia matebian sira.
“Tempu to’o ona durante tinan 45 para Indonézia rekoñese krime ida ne’e, ita la kritika Indonézia, Indonézia ohin muda iha tinan 20 nia-laran iha progresu boot tebes, demokrásia, sosiedade sivil forte, media forte, ita nia relasaun metin ho governu foun hahu kedas ho Gus Dur, ho B.J Habibie, ita halo omejane ba B.J Habibie iha Dili hodi muda politika Indonézia nian”.
“Ne’e ha’u hatete iha ne’e, tempu to’o ona tinan 45 para Indonézia iha korajen hatete ba mundu, ba povu Indonézia katak Kopasus maka oho jornalista sira ne’e”.
“Mundu iha direitu, liliu familia jornalista sira ne’e para hatene inklui jornalista husi media Financial Times ne’ebé mate iha tinan 1999, tanba ohin loron Indonézia oin seluk ona, demokrátiku, rai dezenvolvidu, dinamika, iha liberdade imprensa, mundu hotu admira ita labele taka buat ne’ebé akontese iha kotuk”.
Entretantu, lider karismátiku Kay Rala Xanana Gusmão konsidera jornalista nain 5 ne’ebé mate iha Balibo nu’udar masakre ida mós, infelizmente durante tinan barak Austrália “nunka” levanta kestaun ne’e, maibé matan naklosu fali ba mina no gas iha tasi Timor.
"Iha Balibo iha mós masakre ida, jornalista Austrálianu nain-lima. Austrália tanba matan fai hela ba ita nia mina, taka tiha sira nia matan, negosia hela ho Indonézia, nunka ko’alia kona-ba masakre jornalista nain lima (5) iha Balibo,” hateten Kay Rala Xanana Gusmão bainhira sai nu’udar orador ida iha seminariu komemorasaun masakre 6 Setembru Negro Suai ba XXI (1999-2020) ho tema la’o tuir martir sira nia ain fatin atu liberta povu, Kinta 03 Setembru 2020.
“Sira mai atu halo reportazen kona-ba funu tama mai dadauk ona. Ne’ebé hahu kedas ona iha Setembru, tanba iha Agustu UDT sira evakua hotu ba sorin balun, husi Setembru 1975 ema komesa tama, jornalista estranjeiru nain-lima ema oho, Austrália nonok, tanba nia prefere ho Indonézia duke ho ita ho ukun aan,” Xanana afirma.
Xanana hatutan, no konsidera iha Ainaro, fatin ne’ebé marka iha memória rezisténsia-nian mak Funaria.
Notisia relevante: Australia kanten ba mina haluhan tiha masakre Balibo Five
Ita nia espiaun komprometidu ho Balibo? Livru foun releva istoria ne’ebé fo’er
Iha livru foun ida expose istoria naruk Austrália nian ne’ebé halo esforsu atu explora rekursu natural sira iha Timor-Leste, Bernard Collaery revela nu’udar asaun ida na’ok osan billaun dolar, no dokumentu ida kona-ba istoria ofisial relasiona ho kazu asasinatu jornalista nain 5 iha Balibo.
Durante tinan barak nia laran, servisu intelijênsia Austrália sempre nega katak sira laiha koñesimentu kona-ba jornalista nain 5 iha Balibo hetan ameasa maka’as husi tropa Indonézia.
Servisu intelijênsia Austrália halo finje lakohi hatene tuir jornalista nain 5 ne’e, no foin maka hatene bainhira sira mate tiha ona.
Maibé, Bernard Collaery nia livru ho titulu Oil Under Troubled Water aprezenta kazu forte ida katak, intelijênsia Austrália hatene ona katak, Indonézia konsidera jornalista sira ne’e nu’udar obstaklu ida ne’ebé tenke hakat liu “hurdle to be got over” molok prepara militar Indonézia hodi halo invazaun ba Timor-Leste iha loron 7 Dezembru 1975.
