DILI (TOP) — Komandante Jerál Polísia Nasionál Timor Lorosa’e (PNTL), Komisáriu Faustino da Costa hateten, nia prontu ona atu simu desijaun saída de’it husi governu kona-ba kazu asasinatu Lahane ne’ebé hamate veteranu Mateus de Deus “Amino” ho nia oan mane Camilo de Deus no hakanek nain ida iha Sabádu dadersan 05 Juñu 2021.
Antes ne’e Jerasaun Patriota sira ezije ba komandante jeral PNTL tenke voluntariu rezigna aan, no komandante jeral Faustino dehan nia apresenta ona relatório kona-ba kazu ne’e ba Ministru Interior, Taur Matan Ruak, no prontu simu desijaun saída de’it husi parte governu.
“Ha’u hanoin ida ne’e, la’ós saida ha’u maka atu responde iha momentu ida ne’e más atu dehan de’it situasaun aprezentasaun ohin, ami rasik aprezenta ba primeiru ministru hanesan lideransa másimu instituisaun ami prontu simu saida de’it husi governu,” hateten komandante Faustino hateten ba jornalista sira hafoin remata sorumutu ho Ministru Interior iha rezidensia ofisial Primeiru-Ministru nian iha Farol, Dili Segunda 07 Juñu 2021.
Komandante Jeral PNTL husi munisipiu Likisa ne’e promete sei uja nia kompetensia tomak hodi foti desijaun atu demite ajente PNTL ida ne’ebé komete krime asasinatu iha Lahane semana kotuk.
“Demite tenki atravesa konsellu maibé, suspende preventivamente submete ba prosesu buat sira ne’e hotu la’o hotu. Iha tempu badak imediatu ita sei halo ida ne’e (demisaun ba oknum ne’e),” nia promete.
Kazu asasinatu ne’ebé akontese iha Sabádu semana kotuk ne’e akontese iha aldeia Ai-Nitas Hun, suku Lahane Osidental, postu Vera Cruz, munisipiu Dili ne’ebé involve ajente PNTL ida uja pistola tiru mate veteranu Mateus de Deus “Amino” ho nia oan mane rasik Camilo de Deus, no tiru kanek mós nain ida ne’ebé oras ne’e sei kontinua simu tratamentu intensivu iha fasilidade saúde sira iha Dili laran.
“Atu dehan katak ne’e komete hosi oknum, ami hotu repete dala ida tan la’ós instituisaun. Instituisaun PNTL ne’e estadu nian, povu tomak nian, hosi komandu hanesan ita fó sai katak kores farda ne’ebé instituisaun iha ne’e, ne’e kores ruin ho ran ema sira mate ba rai ida ne’e sira nian”.
“Aktu ida ne’ebé akontese ne’e oknum ida ninian ne’ebé nia tenki simu konsekuénsia tuir prosedimentu lei ne’ebé iha ita nia rain.”
Nia argumenta, “Segundu, atu dehan katak ho akontesimentu ida ne’e husu nafatin hotu-hotu tau fiar ba polísia nasionál, ami sei ho esforsu tomak hare kona-ba situasaun sira ne’ebé failla iha pasadu para atu bele garante katak tenki hadi’a duni iha futuru hanesan ami mai kedas ho motto dehan palavra de onra hat ne’ebé ami fó sai.”
“Mudansa tenki halo, koezaun ba instituisaun tenki iha i ida ne’e ho akontesimentu dala hira komesa hosi Tasitolu, Taibesi tantu ida Lahane ninian maka komandu sei la tolera sé de’it, atu membru ida ka komandante ida maka failla implementa regra lei ne’ebé iha konsekuénsia sei atribui ba nia.”
Alende ne’e Komjer Faustino reforsa hodi resposta pergunta jornalista liga-ba utilizasaun arma fora hosi servisu.
“Ida ne’e atu dehan, la’ós de’it iha ordén komandu maibé órganika Polísia Nasionál Timor Lorosa’e nian hatete momoos ne’ebé komandu la inventa ordén ida ne’e. Hanesan ohin ha’u dehan sé kuandu failla implementa lei sira ne’e parte ne’ebé de’it sei hetan nia konsekuénsia bazeia ba artigu ida ne’e.”
Nune’e nia repete hodi responde pergunta jornalista ne’ebé husu implementa regra ne’ebé rigorozu liga-du utilizasaun arma fora hosi servisu, “Órganika ne’e tantu mós iha dekretu 43 hanesan mós normas empeñamentu organizasaun PNTL nian hatúr momoos, ne’ebé ida ne’e mak ita sei hala’o duni.”
Prezidente Movimentu Akademiku Pro Konsntituisaun RDTL, Hugo Lourenço da Costa katak, kazu asasinu iha Lahane, refleta ba fenomena politika iha Timor-Leste.
Notisia relevante: Kazu asasinu iha Lahane refleta ba fenomena politika
“Tanba kondisaun serbisu durante tama iha Covid-19 ka impase politika ida ne’ebé naruk PNTL sira serbisu oras 24 ho númeru polisia ne’ebé maka ki’ik entaun, situasaun sira ne’e hamosu presaun psikolojika ne’ebé domina ona emania konsiensia, nia labele kontrola ona ninia emosaun,” dehan Hugo Lourenço da Costa liu husi konferénsia ba imprensa iha Kaikoli, Dili Segunda 07 Juñu 2021.
Nia dehan, situasaun ajente PNTL ne’ebé maka sai nu’udar suspeitu mós vitima hotu tanba saida maka MAPK dehan vitima sira ne’e mosu refleta ba fenomena politika ne’ebé governu maka hamosu durante ne’e.
“Ami haree kazu sira ne’ebé maka mosu iha Timor-Leste. PNTL nia estatistika halo krime ke barak tebes uza violensia ho situasaun ho krize ekonomia, krize politika ne’ebé maka mosu ho númeru krime ne’ebe maka sira halo ne’e hatudu ona katak instituisaun PNTL iha ona formasaun depois ita hetan ona indepensia valor sira ne’e lakon hotu.”
“Governu mós presiza halo ona markas ba PNTL para labele hela hamutuk ho komunidade sira. PNTL presiza asrama ida no F-FDTL atu nune’e komandu bele kontrola sira bele atu sai, tama no uza armas proque ita husik sosiadade hela hamutuk ho PNTL maka akontese hanesan ne’e tanba laiha kontrola”.
Nia hatutan, konsikuensia maka asaun oknum PNTL halo la’os konsikuensia legal maka nia responsabiliza maibé konsikuensia maka ne’e ninia familia no ninia oan sira sofre ba aktu ne’ebé maka pesoal PNTL halo más bele haree reajen husi populasaun sunu ninia uma entaun buat sira ne’e konsikuensia.
“Tanba ne’e maka ita dehan Ministru Interior maka iha responsabilidade boot liu atu bele kontrola ita labele fo sala deit ba instituisaun PNTL iha Ministeriu ida liu-liu ba Ministeriu Interior,” nia hakotu.
Iha parte seluk, RENETIL expressa laran susar boot ba matebian Mateus de Deus no Camilo de Deus, neébe lakon sira nia moris tamba aktu iresponsavel husi membru PNTL ida. RENETIL kondena makás aktu membru PNTL neé, neébe uza forsa la-ho justifikasaun, no laos iha kontekstu halao nia servisu atu hametin lei no ordem.
RENETIL kompreende emosaun husi komunidade no familia vitima nain rua hasoru aktu membru PNTL neé, maibe lamenta makás ba ekspresaun violentu husi parte komunidade, no medida ne’ebe la adekuadu husi PNTL atu prevene eskalasaun violensia, neébe rezulta iha danos no estragus ba sasan no hela fatin husi familia autor nian. RENETIL apela ba komunidade tomak atu kalma no kontrola aán, no fo fiar ba autoridade Polisia no instituisaun judisiaria nian atu halao sira nia servisu hodi harií justisa lolos iha kazu ne’e.
Akontesimentu ho fatalidade neé tuir RENETIL katak, fó hanoin hikas akontesimentu seluk ne’ebé mosu iha fulan Novembru 2018. Bainhira mosu akontensimentu iha 2018, RENETIL halo dialogu ho Komando Jeral PNTL nian, no identifika faktor balun neébe bele sai hanesan kauza ba aktu membru PNTL ne’ebé komete aktu violentu, no medida saida maka Komando PNTL no governu presiza hola atu garante katak akontesimentu sira ne’e la mosu tan iha futuru.
Nune’e, RENETIL husu ba ba Komando PNTL atu kolabora ho Ministériu Públiku hodi hala’o investigasaun ida neébe profundu, imparsial no kredivel ba kazu ne’e hodi kontinua ho julgamentu atu estabelese justisa.
Entrentantu, Primeiru-Ministru no mós Ministru Interior, Taur Matan Ruak lamenta tebes no kondena hahalok elementu Polisia Nasional Timor-Leste (PNTL) ne’ebé mak tiru mate sidadaun na’in rua no ida kanek todan iha Lahane Osidental, Sábadu madrugada ne’e, hato’o profunda sentidu kondolénsia ba familia vítima husi akontesimentu ne’e.
“Ha’u hakfodak no triste rona elementu PNTL ida ohin madrugada hodi arma Estadu nian tiru mate ita-nia sidadaun na’in rua no ida kanek todan iha Lahane Osidental, Ha’u la menta i kondena tebes aktu refere. Ita hotu la tolera ida ne'e, i hanesan Primeiru-Ministru no Ministru Interior, ha'u orienta ba Komandu PNTL para dezarma elementu ne’e, hatama ba sela hodi halo prosesu investigasaun,” katak PM Taur liu husi karta komunidade imprensa ne’ebé The Oe-Kusi Post (TOP) asesu, Sábadu 05 Juñu 2021.
Iha biban ida ne’e, hodi ha’u-nia naran rasik, no governu tomak, hato’o mós ami-nia profundas sentidas kondolénsias ba familia matebian nian, no husu deskulpa boot ba familia vítima sira ba hahalok ne’ebé involve hosi elementu PNTL ne’e”, Primeiru-Ministru Taur Matan Ruak.
Xefe governu mós kompremitidu, Governu sei hola medidas ne'ebé forte hasoru elementu Polisia ne’e hodi bele responsabiliza ba aktu ne'ebé nia halo ona, no governu sei kontinua akompaña prosesu hotu no mós sei apoiu familia matebian nian hodi hetan justisa ba akontesimetu ne’e.
Lider Karismátiku, Kay Rala Xanana Gusmão lamenta, no kondena tebes atitude oknum Polisia Nasionál Timor-Leste ne’ebé lori arma hodi tiru mate veteranu ida ho nia oan iha Lahane.
Notisia relevante: Oknum PNTL tiru mate tan ona veteranu ida ho nia oan iha Lahane
Xanana hato’o preokupasaun ne’e durante hala’o vizita ba haree familia matebian sira iha aldeia Ainitas-Hun, suku Lahane, Muninisipiu Dili iha loron Sábadu 05 Juñu 2021.
“Halo nusa maka nia hela iha karaik, nia sai fali mai uma ne’e tiru sira na’in rua, ne’e tenki halo investigasaun didi’ak atu evita buat sira ne’e labele akontese bebeik,” katak Xanana durante konversa ho familia matebian sira iha aldeia Ainitas-Hun, suku Lahane, Muninisipiu Dili iha loron Sábadu 05 Juñu 2021.
Xanana preokupa, tanba atitude oknum polisia ho inisiál M la profisionál no la merese atu uza arma hakanek povu iha nasaun ne’e.
Hafoin kazu ne’e akontese, joven sira iha bairo laran konsege sunu mutuk tiha ajente polisia ne’e nia uma, no parte komandu PNTL mós dezarma ona ajente PNTL ne’e no submete ona ba prosesu investigasaun. No hahu ona primeira interogatoriu iha Tribunal Disitrital Dili iha loron Segunda 07 Juñu 2021.
