NAKTUKA (TOP) – Sidadaun barak iha rai-laran liliu bankada opozisaun iha Parlamentu Nasionál (PN) durante ne’e hakilar maka’as no konsidera staka sira ne’ebé oras ne’e monta hela iha bairu Naktuka, aldeia Manan, Suku Bene-Ufe, Sub-rejiaun Nitibe, Rejiaun Administrativu Oe-Kusi Ambeno (RAEOA) nu’udar markasaun final ba fronteira nian, maibé faktu loloos hatudu estaka sira ne’e nu’udar aparelu ida ka nu’udar pontu koordenasaun atu bele lori nasaun rua ba hetan konkluzaun ikus nian.
Koordenador Ekipa Tékniku Negosiasaun Fronteira Terrestre, embaixador Roberto Soares hateten, estaka foun sira ne’ebé durante ne’e sai preokupasaun ba komunidade sira iha bairu Naktuka, la’ós nu’udar markasaun finál ba baliza entre Timor-Leste ho Indonézia maibé hanesan pontu koordenasaun atu lori nasaun-rua bele to’o iha konkluzaun ikus. Ho esplikasaun ne’e, embaixador Roberto husu ba populasaun sira iha área ne’eba atu kontinua hala’o atividade hanesan baibain, halai-natar no halo to’os, no lalika konsumu bebeik informasaun falsu sira ne’ebé ema balun lansa liu husi meius oioin iha rai-laran.
“Estaka sira ne’e la’os nu’udar markasaun finál ka la’os nu’udar liña fronteira definitivu nian, maibé nu’udar pontu koordenasaun hodi halo protesaun ba ita nia área,” Koordenador Ekipa Tékniku Negosiasaun Fronteira Terrestre, embaixador Roberto Soares esplika estaka sira ne’e liu husi dialogu nakloke ne’ebé akompaña direta husi Primeiru-Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão ba komunidade Naktuka iha fatin dialogu iha Usapi-Ba’at, Bitila, Manan, Kinta 01 Fevereiru 2024.
“Atu proteze ida ne’e, ita presija tau sinál (estaka) sira iha ne’eba atu bele tulun ita hodi identifika katak, ita nia ema sira ne’e hela iha ne’e, ita nia ema sira nia to’os no natar lokaliza iha ne’e. Ne’ebé estaka sira monta ne’e la’os nu’udar markasaun finál, embaixador Roberto afirma.
Embaixador Roberto hatutan, ekipa tékniku deside tau estaka ne’e tanba liu-husi diskusaun boot iha nivel tékniku no politiku, ikus mai iha entendimentu hodi bele fó benefísiu ba komunidade ne’ebé hela iha fronteira ne’e.
“Liu-husi peskiza konjunta entre ekipa negosiadór Timor-Leste ho Indonézia liu-husi mota-laran, toos no natar-laran, no mós uza drone hodi bele identifika potensialidade saida mak parte Timor-oan bele defende, no assegura populasaun Naktuka nia direitu. Tanba ida-ne’e mak monta tutuir estaka sira ne’e hanesan sinál provizóriu,” embaixador Roberto esplika.
Nia dehan, sinál sira ne’ebé ekipa monta provizóriu ne’e atu fasilita ekipa negosiadór husi nasaun-rua nian hodi bele detekta ema Timor-oan sira nia hela fatin loloos, sira nia to’os loloos, natar loloos, nune’e bele fasilita atu monta markasaun finál.
“Besi balun ekipa-rua monta iha to’os laran, natar laran. Ne’e hanesan pontu partida atu ajuda buka dalan-loos liu, atu defende ita nia povu nia direitu no bele ajuda para depois bele dada liña finál nian. Ema balun lansa informasaun ho marka referénsia CBDRF (Common Border Datum Reference Frame) ne’ebé iha futuru ita sei uza duni hodi kesi pontu sira koordenadas finál ba liña delimitasaun ho demarkasaun nina,” embaixador Roberto esplika.
“Dala ida tán, ida-ne’e la’ós markasaun finál, maibé ne’e hanesan pontu koordenasaun atu bele ajuda ami hodi negosia ba finalizasaun fronteira tanba markasaun uluk nian ne’e Olanda ho Portugál tau ona.”
Koordenador Ekipa Tékniku Negosiasaun Fronteira Terrestre ne’e esplika liu-tan katak, pontu ne’ebé antes ne’e ekipa delimitasaun fronteira monta ona iha fronteira Naktuka hamutuk-79, hahu husi área Bokos to’o tasi-ibun parte Naktuka nian.
“Apela bá komunidade iha área Naktuka atu kontinua halo sira nia to’os. Komunidade sira kontinua hala’o serbisu hodi halo nafatin sira nia toos, no labele konsumu fali informasaun ne’ebé la loos,” nia fó hanoin.
Iha Bokos mak haree hodi dada liña ba to’o iha fronteira ikus nian iha parte tasi-ibun, husi ne’e hamosu interpretasaun téknika legál ba instrumentu rua, Timor-Leste defende bazeia ba tratadu 1904.
Iha tratadu ne’e, embaixador Roberto dehan katak, mota ne’ebé la’o ho nia terminasaun ba iha mota-tuan, ida-ne’e mak durante ne’e Timor-Leste defende. Hosi parte Indonézia bazeia hosi mota ne’ebé la’o hosi Bokos bá termina iha mota Noel-Besi, tanba interpretasaun rua ne’e mak área Naktuka ne’e konsidera nu’udar área disputa. Maibé, liu-husi diskusaun ne’ebé naruk, nível polítiku, nivél tékniku, ikus-mai iha intendimentu atu buka solusaun ida, bele fó benefísiu ba populasaun sira ne’ebé hela iha Naktuka nafatin iha direitu ba rai.
Iha fatin hanesan, Primeiru-Ministru (PM), Kay Rala Xanana Gusmão esklarese ba povu Naktuka katak, estaka hamutuk-79 ne’ebé monta iha liña fronteira liu-liu iha bairru Naktuka-mota Noel Besi, aldeia Cintrana, la’ós estaka finál ba fronteira rai-maran entre Timor-Leste ho Indonézia nian, maibé ne’e hanesan pontu ba markasaun fronteira Timor-Leste nian atu proteza povu nia toos, natar no uma.
“Tanba ne’e mak ami tau estaka sira iha ne’eba ne’e,” PM Xanana esplika.
Pontu fronteira ne’ebé uluk Portugál ho Olanda tau iha tinan 1904 no tinan 1914, tuir PM Xanana katak, balun mota lori-lakon hotu ona, tanba ne’e Estadu Timor-Leste tau fali pontu ne’e iha Timor-Leste nia área fronteira hodi bele hatene baliza fronteira entre Timor-Leste no Indonézia nian.
“Pontu ne’ebé tau atu ita bele hatene ita-nia baliza ne’e iha ne’ebé. Tanba pontu sira uluk Portugál ho Olanda tau ne’e kuaze tinan atus ona, no mota lori lakon hotu ona, maibé toos ho natar inklui uma fatin iha rai ne’e ita nian sei nafatin hela,” Xanana esplika.
PM Xanana esplika, pontu sira ne’e ho objetivu ajuda ekipa Delimitasaun Fronteira Maritima no Terrestre nia serbisu atu dada liña ba faze negosiasaun to’o finalizasaun Timor-Leste no Indonézia ne’ebé bele identifika husi satellite.
Tuir loloos, Xanana dehan, foin lalais nia vizita ofisiál ba Jakarta-Indonézia ne’e hasoru Prezidente Repúblika, Joko Widodo asina ona akordu ne’e, maibé tanba mosu polémika kona-ba fronteira ne’e, tanba ne’e mak nia desidi lakohi asina.
“Tuir loloos foin lalais bá Jakarta hasoru Prezidente Jokowi atu asina fronteira ne’e, mais, buat ida ne’ebé imi husu ha’u atu tau iha akordu katak- populasaun bele la’o-tama ba fronteira Indonézia, no sira nia populasaun mós bele mai ita-nia fronteira hodi haree malu di’ak no kria dame. Imi husu ha’u asina fronteira tenke entre Estadu rua, imi bele ba fatuk Sinai hodi halo rituál la iha problema ida. Maibé, sira lakohi hakerek iha surat laran. Tanba sira lakohi tau buat rua ne’e iha surat, aban atu hasoru ona Prezidente Jokowi, ha’u dehan ba ekipa katak, aban ha’u la asina,” PM Xanana esplika.
Ho esplikasaun hirak ne’e, povu Naktuka komprende klaru ona kona-ba pontu ne’ebé monta, nune’e, PM Xanana husu ba populasaun atu tuur hakmatek hodi lalika pániku ho rumoris kona-ba polémika fronteira rai-maran, tanba Estadu Timor-Leste no Indonézia sei fó solusaun ne’ebé di’ak ba povu nasaun rua nian.
PM Xanana dehan, se populasaun Naktuka konkorda ona, bainhira Prezidente Jokowi halo vizita mai Timor-Leste iha fulan Setembru tinan ida ne’ea bele asina akordu ne’e iha Oe-Kusi Ambeno, no sei hato’o konvite ofisial id aba povu Naktuka sira hodi partisipa no asiste direta prosesu asina akordu ne’e.
“Tanba imi konkorda ona entaun hau sei buka atu ko’alia ho Prezidente Jokowi bá vizita Timor Leste ami ko’alia. Ha’u sei dehan ita bá asina akordu ne’e iha Oecusse. Naktuka ho Oben nia ema sei bá tanba ida-ne’e responde bá imi nia hatene no hakarak mós,” PM Xanana promete.
Lia-nain Naktuka, Domingos Falo agradese tanba rona esplikasaun detallada hosi Primeiru Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão ho ekipa no intendete didi’ak ona kona-bá prosesu ne’e.
Domingos Falo konfessa katak, afinál durante ne’e konsumu hela informasaun ne’ebé la loos, no la rona direta hosi ekipa negosiadór.
Ho esplikasaun ne’e maka enkoraza liu tán sira atu kontinua hakmatek hodi halo sira nia natar tanba agora daudaun tempu halai natar nian.
Iha fatin hanesan, Administradór Sub-Rejiaun Nitibe, Teodoro Sila ho Xefe Suku Beneufe, Marcos Meni, no lian -na’in sira agradese ba esplikasaun PM Xanana nian no sira deklara apoia governu atu kontinua finaliza fronteira Naktuka no Governu Indonézia hodi lori povu rai rua kontinua moris nu’udár familia.
Reprezentante lia-nain Congcase, Agustinho Afulit hateten katak, situasaun ne’ebé akontese iha Naktuka ne’e tanba politiza maka’as husi politika adversariu sira, maibé ho esplikasaun husi governu atual oras ne’e buat hotu klaru ona.
