SUAI (TOP) – Komandante em Chefe das FALINTIL, Kay Rala Xanana Gusmão hateten, prosesu rekonsiliasaun entre Timoroan sira la’os foin mak akontese iha tinan 1999 ka tinan 2000, maibé akontese nanis ona iha tempu reorganiza funu.
Xanana esplika hafoin baze apoiu rahun hotu ona iha tinan 1978, no iha tinan 1980 mai to’o 1981, Xanana ho nia maluk funu nain sira husi Ponta Leste hahu aprende husi fallansu ne’ebé akontese husi tinan 1975 mai to’o baze apoiu rahun. Iha dekada ne’e, igreja katolika lakohi partisipa iha funu, tanba la konkorda ho ideolojia komunizmu.
Xanana hatutan, iha tempu ne’eba, la’os rekonsilia de’it ho parte igreja, maibé rekonsilia mós ho Timoroan sira seluk ne’ebé mai husi partidu UDT, no APODETI.
“Husi 1981 ita hahu ho rekonsiliasaun ne’e. Balun APODETI, maibé komesa haree buat sira ne’e hotu, rekonsilia ho ita, serbisu ba ita. Balun Hansip, serbisu ba ita so’e hela kilat musan balun, granada ho seluk tan, balun bupati, balun camat, balun pegawai sira mós apoiu. Rekonsiliasaun mosu kedas iha ne’e, tanba iha prinsipiu 1981 atu reorganiza aan dehan katak la obriga ema ida tama iha FRETILIN para dehan katak hakarak ukun aan,” hateten Kay Rala Xanana Gusmão bainhira sai nu’udar orador ida iha seminariu komemorasaun masakre 6 Setembru Negro Suai ba XXI (1999-2020) ho tema la’o tuir martir sira nia ain fatin atu liberta povu, Kinta 03 Setembru 2020.
“Husi ne’ebé de’it, bainhira o hakarak ukun aan, o tenke partisipa ativamente iha funu,” Xanana afirma.
Nia hatutan, halo tiha reorganizasaun ne’e, tanba Alarico Fernandes rende tiha ho Sky Light ho membru CCF barak ho kilat barak, radio mós nia lori tiha, komunikasaun ho liur laiha.
“Dokumentu 1981 nian kona-ba konferénsia, kona-ba analize buat sira ne’e hotu atu haruka ba liur susar tebes. Tanba ita rekonsilia ona ho igreja, hasoru Padre Martinho da Costa Lopes. Ha’u ba to’o Lospalos buka tuir amu Italiano ida to’o ne’eba atu hasoru, maibé tanba nu’udar membru CCF, nune’e padre ne’e lakohi”.
Xanana hatutan, liu tiha ida ne’e, sira fila ba ai-laran, no durante iha ai-laran Xanana tanba iha radio ida nia akompaña notisia mundial, no akompaña mós kampeanatu mundial ida ne’ebé jogador sira husi Italia mak manan.
“Ha’u iha radio ida, ha’u akompaña kampeanatu mundial, Italia mak manan ha’u haruka mensajen ida ba nia mak foin nia hakfodak no kontente”.
Forsa okupante momentu ne’eba halao kampaña makas atu hatudu ba mundu katak rezistensia laiha ona no povu timorense hakarak integrasaun. Iha kampaña ne’e forsa okupante sira halo perseguisaun no kaptura aktivista rezistensia sira.
“Ami reorganiza malu iha Marsu 1981 reorganiza funu (Gerilla). Iha Setembru, iha masakre Setembru Negro ne’e ami temi kedas ona iha tinan 1981. Iha Laline ne’e mak forsa kompañia tolu rahun (mate), no populasaun sira ne’ebé akompaña forsa sira mós mate hotu”.
Xanana dehan, iha momentu ne’eba nia komanda forsa kompañia ida husi Ponta Leste desde tinan 1975 mai to’o 1981 iha Laline mak tama loos iha operasaun serku anikilamentu hodi halo forsa kompañia tolu mate hotu, no forsa kompañia ne’ebé nia lori husi Ponta Leste hela ema nain 8 de’it mak moris.
“Setembru Negro ne’e ami temi kedas ona iha 1981 iha Laline. Setembru Negro ida Suai ne’e foin mak iha 1999”.
Iha fulan Maiu, tinan 1977, depois de reuniaun Comité Central Fretilin (CCF), iha Laline, mosu problemas iha nível nasionál, ne’ebé hada’et ba Rai Laran tomak. Maibé, inimigu mós hahú kedas ona ninia operasoens boot, hanaran Operasoens Serku no Anikilamentu ba Bazes de Apoiu, iha ne’ebé ezije ba populasaun no forsas hakiduk no halo movimentu makaas hodi mate hamlaha, moras nomós, ho deskontrolu boot, ema barak mate tanba inimigu oho. Inimigu hahú sobu husi Setór Fronteira Sul ho hakat ba Fronteira Norte.
Setóres hotu-hotu naksobu tutuir malu, ho situasaun defisil ne’e hotu mak halo populasaun tomak, iha nível nasionál rende ka ema kaptura hotu. Populasaun ema kaer hotu, forsas mós rende, nune’e mós kuadrus politikus no militares, balun mate balun rende. Inimigu bele hetan kontrolu total ba vilas tomak.
Maibé, neineik, atividade klandestina bele book-aan daudauk hodi fornese informasoens ba Ai-laran no bele simu informasoens, hodi haruka liu ba Rai-li’ur.
Iha 1980, husi Ponta-Leste, ha’u, hamutuk ho kompañia ida, ne’ebé hanaran Destakamentu Ligasaun Nasionál (DLN), ami esforsa-aan mai to’o Sentru no Fronteira, hodi buka tuir kuadrus no forsas ne’ebé namkari. To’o duni Remexio, maibé la konsege hakat liu ba Fronteira Norte, tanba inimigu, ne’ebé buka tuir sira ne’ebé halo operasaun iha Dare no Marabia, mak tahan tiha, hodi ami fila ba Sentru-Leste no esforsa-aan to’o duni Fronteira Sul.
Iha ne’eba, mak konsege hetan Komandante Venáncio Ferraz ne’ebé uluk, iha fulan Agostu tinan 1975, ami hamutuk atu ba simu kilat iha Komp. Enjenharia iha Taibessi, hodi halo guerrilla urbana, maibé Tropa Portugués prende tiha ami, lori ba Kuartel-Jeneral.
Komandante Venáncio Ferraz ho ninia komandantes sira seluk no forsas lubuk ida, mak sei reziste hela iha Ainaro.
Nune’e, mak bele duni hala’o Konferensia Nasionál, iha Laline, iha fulan Marsu tinan 1981, atu reorgnaiza fali Frente Armada no Rezisténsia tomak, hodi kria Conselho Nacional de Rezisténsia Maubere (CNRM).
Iha Ainaro, fatin ne’ebé marka iha memória rezisténsia-nian mak Bunaria.
Iha ona 1987, ha’u la’o to’o Rejiaun Ainaro, liu ba Foho Ramelau hodi hateke tun ba Atsabe no husi Foho lolon de’it, la’o liu na Bobonaro no ikus fali mai iha Área Zumalai leten, hodi koñese di’ak liután ita-nia rai doben no kontakta ho populasaun. Atu fila ba Alas, inimigu halo hela operasaun, hodi hakiduk mai tiha Bunaria, iha ne’ebé hala’o serbisu, ho kuadrus iha vila laran, hodi hametin organizasaun klandestina. Nune’e mak liga to’o Dili, hodi Constáncio Pinto ho kuadrus sira seluk bele organiza Robert Doom ba entrevista ha’u iha ai-laran, iha ne’ebé ha’u denunsia kedas Australia nia polítika imoral ne’ebé hala’o negosiasoens ho Indonézia atu asina Tratadu Timor Gap, hodi fahe ita-nia riku soin.
Iha ne’eba, mós maka, hamutuk ho ha’u nia alin Armando da Silva [Artista Múzika/kantadór], ne’ebé moras hela, ami dezeña bandeira FALINTIL nian. Tanba inimgu hatene ona katak ha’u iha ne’ebá, mak hahú daudauk operasaun serku ida ba ami, guerilleirus na’in sanulu (10) ne’ebé fó seguransa ba ha’u. Nune’e, ami sai husi ne’eba atu hakat liu ba Ramelau, maibé to’o iha Estrada, haree katak inimigu komesa avansa ona, no ami hakiduk, iha tuku neen (06.00) dadeer, to’o iha kafe laran, tiru malu ho inimigu, hodi guerrileiru sira mate hotu iha ne’eba, hodi fó fatin ha’u ho na’in rua mak sa’e rai lolon, maibé la liu tan inimgu okupa hotu foho leten. Amin na’in tolu (3) ho katuas husi populasaun mak auguenta iha fatuk ida-nia hun to’o kalan mak liu. Ami atu liu ba Bunaria, maibé inimigu okupa hotu foho lolon sira hodi tiru to’o mota. Tri Sutrisno ba ho helikopteru, hodi bolu ha’u atu rende. Depos de kauza semana ida, hemu de’it bee, mak katuas lori ami no ha’u ba subar iha Sorukraik.
Kleur iha ne’eba, hodi hein inimigu para tiha ho operasaun ak ho kontaktu ne’ebé iha hela ho Dili, Gilman dos Santos no polísia Agostu (Sra. Aliana de Araujo nia laen-kaben), ba foti ha’u husi Ainaro mai Dili, pela primeira vez, desde invazaun.
