DILI (TOP) – Hafoin Orsamentu Jeral Estadu (OJE) tinan 2019 la liu iha Parlamentu Nasionál, Primeiru-Ministru, Taur Matan Ruak sarani nia governu nu’udar kareta ida karik la’o ho roda tolu de’it, maibé iha tempu hirak liuba dehan fali kareta roda tolu ne’e kompleta ona hafoin partidu FRETILIN sai “ai-tonka” hodi tonka governu ne’e to’o tinan 2023.
Maibé, eis Primeiru-Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão kontinua konsidera governu atual nafatin la’o ho kareta roda tolu de’it, tanba ejekuta de’it osan moras virus corona (Covid-19) de’it mós susar tebes.
Xanana esplika, iha inisiu tinan ida ne’e, iha ona Estadu emerjénsia ba dala tolu, no oras ne’e Estadu emerjénsia ba dala lima ona. Husi tempu ne’eba to’o ohin loron, Estadu uja hotel balun iha Dili laran nu’udar fatin kuarentena hodi sulan Timoroan sira ne’ebé foin fila husi nasaun afetadu Covid-19. Kuarentena obrigatóriu ba sidadaun sira ne’e durante loron 14 iha fatin kuarentena. Durante periodu ne’e, Timoroan hirak ne’e mós presija alimentasaun lor-loron.
Atu responde ba situasaun ne’e, governu desidi foti osan hamutuk milliaun U$ 250 hodi bele responde situasaun emerjénsia ne’e, infelizmente hotel no empreza sira ne’ebé fornese ai-han (catering) ba sidadaun kuarentena sira balun to’o oras ne’e seidauk hetan pagamentu.
“Horseik ha’u hasoru ita nia-feton balun sira dehan maun governu seidauk selu ami. Ne’e hatudu jestaun ne’ebé luar biasa, luar biasa tanba biasanya ita deve, ita selu. Ida ne’e luar biasa, tanba deve tiha mós seidauk selu,” Xanana hato’o rekomendasaun ne’e bainhira sai orador iha semináriu ho tema Maun Boot Kay Rala Xanana Gusmão ho Partidu CNRT Nia Ukun Mak Bele Asegura Riku Soin Timor-Leste Nian ne’ebé hala’o iha salaun Katedral Dili, Sábadu 12 Setembru 2020.
“Millaun U$ 250 atu selu de’it ema sira ne’ebé ba fó hahan ba sira ne’ebé iha kuarentena ne’e mós seidauk hotu ne’e?,” Xanana kestiona.
Entretantu, durante diálogu ho estrutura komisaun polítika FRETILIN iha postu administrativu Vera Cruz, munisipiu Dili, loron-29 fulan-Agostu, Sekretariu Jeral FRETILIN , Mari Alkatiri hateten, FRETILIN ba hametin VIII Governu Konstitusional atu ba to’o mandatu nia rohan.
“Uluk Primeiru Ministru Jeneral Taur Matan Ruak hatete dehan se kareta roda 3 bele ba to’o Baucau, ne’e tamba kondutor ne'e matenek liu kondutor ne’ebé mak ka’er kare roda 4. Maibé ha’u dehan agora, kareta ne’e sei ba to’o iha fatin hothotu, la’os ba to’o Baucau de’it. Tanba agora kareta ne'e roda 4 ona,” esplika Alkatiri.
“FRETILIN viabiliza VIII Governu la’os hanesan ema seluk dehan atu sobak hotu. Maibé mai atu la husik sira halo tuir sira nia hakarak hanesan bainbain. Tanba la husik sira atu halo konforme sira nia hakarak ne’e mak sira la gosta FRETILIN ba hamutuk ho Jeneral Taur Matan Ruak”.
“Sira la gosta ita ba hamutuk ho Jeneral Taur Matan Ruak tamba ita hahu fokit ona abut sira, hahu ke’e sai ona bomba ne’ebé sira kuda tiha ona iha tinan barak nia laran.”
Alkatiri dehan, ida ne’e mak viabilizasaun ba VIII Governu. FRETILIN ba hamutuk atu hametin governu ida ne’e, atu la’o ba oin presta serbisu di’ak ba povu to’o tinan-2023.
Maske nune’e, Xanana mós kestiona maka’as prosesu utilizasaun osan duodesimu ne’ebé tuir loloos, no tuir lei fó dalan de’it atu uja osan ne’e ba selu saláriu, no nesesidade ki’ik sira, maibé Xanana dehan oras ne’e governu uja fali osan ne’e hodi halo projetu emerjénsia.
“Projetu emerjénsia ne’e para barak, afinal Estadu emerjénsia ne’e ba projetu emerjénsia. Ita tau matan ba iha ne’eba, tanba ha’u nia alin Domingos Caeiro tama ba kadeia, tanba projetu emerjénsia. Ita apela no husu ba Tribunal Kamara Kontas presija hare sasan sira ne’e,” Xanana apela.
