Alkatiri-Taur ‘susesu dismistifika’ Xanana husi Greater Sunrise

DILI (TOP) – Governasaun atual ne’ebé lidera husi Prezidente Partidu Libertasaun Popular (PLP) atual Primeiru-Ministru, Taur Matan Ruak hamutuk ho partidu FRETILIN ne’ebé desidi sai kabidi no ai-tonka iha governasaun ba dala ualu ne’e susesu hasai ona xefe negosiador delimitasaun fronteira maritima husi assuntu dezenvolvimentu mina no gás iha Greater Sunrise.

Ministru Petroleu no Mineral, Vitor da Conceição hateten, governu hasai ona Kay Rala Xanana Gusmão nia involvimentu iha prosesu dezenvolvimentu Greater Sunrise iha Kosta Súl, tanba iha ona regulamentu entre estadu Austrália ho Timor-Leste atu la’o tuir. Desijaun ne’e katak, governu sei la envolve tan ona Xanana iha prosesu dezenvolvimentu Griter Sunrise nian. 

"Tanba, artigu sira la hakerek kona-ba ida ne'e, ne'e entre estadu rua (Austrália no Timor-Leste) iha nivel bilaterral no trilaterál ida ne'e mak regula," Ministru Vitor hateten ba jornalista sira hafoin hasoru malu ho Primeiru-Ministru, Taur Matan Ruak iha iha Palásiu Governu, Dili, Segunda 05 Dezembru 2022.

Governante mai husi partidu FRETILIN ne’e hatutan, dokumentu hotu prepara tiha ona no hein de’it kompañia sira serbisu tuir regulamentu ba dezenvolvimentu projetu tasi mane nian.

"Ha'u hanoin kona-ba tratadu marrítima ba griter sunrise ne'e, ha'u hanoin halo tiha ona, ne'e sai hanesan referensia legal enkudramentu legal lei, baze ne'ebé dadaun kona-ba dezenvolvimentu do kampu ne'e, ha'u hanoin ida ne'e mak referensia atu halo tuir, ida ne'e de'it, ne'e duni ha'u hanoin ba tratadu marrítima ba griter sunrise hotu tiha ona, klaru dokumentu iha tiha ona, agora servisu tuir ida ne'e de'it," nia esplika.

"Agora joint venture trilateral, sira atu buka sira nia deferensa ne'e bele konklui ba faze ida bilaterral ne'e, ne'ebé la iha tan problema ho estadu rua ne'e," nia esplika.

Partidu FRETILIN ne’ebé lidera husi nia Sekretariu Jeral, Mari Bim Amude Alkatiri sempre hatudu nia politika kontra buat hotu kona-ba politika atu dada kadoras mai Timor-Leste. Evidensia mak iha loron 23 Jullu 2019, deputadu sira husi bankada FRETILIN iha Parlamentu Nasionál vota kontra fronteira maritima entre Timor-Leste ho Australia. Asaun vota kontra ne’e atu hatudu mai povu Timor katak, FRETILIN lakohi duni atu nasaun ne’e iha fronteira maritima ne’ebe klaru ho Australia. Alkatiri haluhan tiha Timor oan kuaje 200.000 ne’ebé mak mate hodi sosa nasaun soberanu ne’e.

Misaun lulik FRETILIN nian durante tempu rezistensia mak atu liberta patria inklui tenke hetan delimitasaun fronteira maritima ho Austrália, maibé partidu FRETILIN ne’ebé lidera husi prezidente partidu Francisco Guterres Lú Olo ho nia Sekretariu Jeral, Mari Bin Amude Alkatiri sente dúvida no inkonsistensia tebes iha sira nia prinsipiu kona-ba assuntu fronteira maritima ne’e. Dúvida no inkonsistensia husi partidu FRETILIN nian mak hatudu liu husi deputadu FRETILIN sira vota kontra tratadu fronteira maritima ne’e.

Proposta rezolusaun ho Número 2/V (1a) kona – bá ratifikasaun tratadu entre Timor – Leste ho Australia, ne’ebé estabelese respetivas Fronteira Maritima iha tasi Timor hetan ona aprovasaun ho total votu afavor 42 husi bankada AMP (CNRT, PLP, KHUNTO) no votu kontra hamutuk 23 husi bankada FRETILIN.

Liu tiha ida ne’e, PPN, deputadu Arão konvida deputadu sira hotu hamrik hodi fó respeitu ida ba saudozu Prezidente Repúblika, Nicolau dos Reis Lobato inklui matebian sira kuaje 200.000 to’o saudozu Komandante Samba 9 durante minutu balun nia laran, maibé hosi bankada FRETILIN úniku deputadu Somotxo ho deputadu Francico Miranda Branco mak hamrik, no restu ne’e tur nonok de’it.

Antes ne’e mós eis Prezidente TIMOR GAP, E.P, Francisco Monteiro esplika, inkonsistensia iha pozisaun FRETILIN kona-ba luta fronteira maritima nian entre nasaun rua.

Esplikasaun Francisco Monteiro nian ne’e nu’udar resposta ida ba Mari Bin Amude Alkatiri nia entervista ida iha Agensia Notisia LUSA iha loron 2 Setembru 2020 ba kestaun kadoras husi Greater Sunrise.

Tuir nia katak, Alkatiri nia deklarasaun iha entrevista ne’e hatudu momoos inkonsistensia iha pozisaun FRETILIN nia politikas no aktu sira. Iha parte ida, hanesan Alkatiri sempre dehan, FRETILIN suporta politika atu lori kadoras gas Greater Sunrise mai Timor-Leste. Maibé, iha parte seluk, Alkatiri dehan fali, kadoras (projetu) ne’e tenki viavel, no insiste katak tenki halo estudu tan konaba viabilidade ekonomika husi projetu ne’e, maske Alkatiri rasik hatene katak governu anterior no ekipa lideransa petroleu anterior temi no hatudu bebeik ona, inklui halo aprezentasaun iha públiku no iha Parlamentu konaba detalu viabilidades teknika no komersial projetu ne’e.

Nia dehan, Alkatiri mós hatene katak, iha dokumentu barak loos no relatoriu estudu ne’ebé hala’o tiha ona husi insituisaun Estadu Timor-Leste kona-ba asuntu ne’e, no estudu sira ne’e hala’o hamutuk ho kompañia no konsultor internasional sira ne’ebé reputavel tebes.

Nia fó izemplu seluk inkonsistensia FRETILIN mak kuandu FRETILIN vota kontra Tratadu Fronteira Maritima no mudansa ba Lei Fundu Petroleu hodi bele hola partisipasaun iha kampu Greater Sunrise ba Timor-Leste liu husi kompañia Estatal, TIMOR GAP, E.P.

Tuir nia katak, akizisaun ida ne’e importante hodi bele hasa’e rendimentu husi projetu ne’e ba Timor-Leste (tanba aumenta tan fonte rendimentu ida husi profit kompañia sira nian), no meius ba Timor-Leste bele influensia no orienta destinu Kadoras husi Greater Sunrise.

“Triste tebes hare realidade katak depois de tinan barak resistensia no “luta” ba soberania ita nia rekursu petroleu, ita nafatin iha pontu/situasaun ida ne’ebé partidu sira seidauk iha alinamentu kona-ba importansia lori kadoras husi Greater Sunrise mai Timor-Leste to eleva dezenvolvimentu sosial-ekonomiku ita nia nasaun, no ikus mai loke dalan ba indepensia ekonomia nasionál!,” esplika Francisco Monteiro.

Observasaun no klarifikasaun deklarasaun balun ne’ebé Alkatiri mensiona iha intervista katak “tuir fronteira [tratadu?] 100% Greater Sunrise ita (Timor-Leste) nian, maibé tambasa mak ita fó fali 30% ba Australia kuandu kadoras mai Timor-Leste …….., iha pasadu ita iha 90% [ bazeia ba tratadu pasadu] maibé agora iha de’it 80% se ba Darwin”.

Francisco Monteiro konsidera deklarasaun ida ne’e Alkatiri halo konfuzaun no “misleading”! Tratadu pasadu nunka for 90% kampu Greater Sunrise mai Timor-Leste. Faktu hatudu katak, Tratadu Tasi Timor 2003 no IUA atribui de’it 18.09% (90% husi 20.1 GS iha JPDA) kampu Greater Sunrise mai Timor-Leste no 81.91% (79.9% + 10% GS husi 20.1% GS iha JPDA) atribuidu tiha ba Australia.

Nia dehan, divizaun ka atribuisaun ne’e hetan reasaun maka’as husi sosiedade sivil hodi halo demostrasaun no protestu oi-oin iha Timor-Leste no Australia iha 2003 hodi ezije negosiasaun fronteira maritime permanente. Prezidenti Repúblika, Kay Rala Xanana Gusmão iha tempu ne’eba (2003-2006) mós husu ba governu (FRETILIN) atu labele ansi tuir ezijensia governu Australia.

Nune’e negosiasaunn tuir mai ne’ebé lideradu husi FRETILIN, hetan akordu CMATS iha 2006 hodi hasa’e distribusaun rendimentu upstream 50% ba Timor-Leste maibé, iha Moratorium ba negosiasaun Fronteira Maritima permanente to’o tinan 50 ka to’o kampu Greater Sunrise maran ona. Ida ne’e mak realidade!

Nia esplika, deklarasaun ne’ebé loos mak: tratadu pasadu (negosiadu husi governu FRETILIN) fó de’it 50% RENDIMENTU UPSTREAM husi kampu Greater Sunrise ba Timor-Leste, maibé la iha fronteira maritime permanente. Entretantu, tratadu Fronteira Maritima ratifikadu iha Agustu 2019 (ne’ebé FRETILIN vota kontra iha PN) fó kedas 70% rendimentu Upstream ba Timor-Leste kuandu kadoras mai Timor-Leste, no mai kedas ho Fronteira Maritima Permanente entre nasaun rua. Hirak ne’e mak faktus!

Pergunta sira ne’ebé frekuentemente husi segmentu balun iha FRETILIN mak, tanba sa mak fahe fali 30% Rendimentu Upstream ho Australia? Resposta simples mak ne’e, tanba LA’OS área hotu iha kampu Greater Sunrise ne’e monu iha jurisdiksaun (‘teritoriu”) Timor-Leste nian de’it, maibé 30% área kampu Greater Sunrise monu hela iha jurisdiksaun (‘teritriu’) Australia, nune’e Australia iha direitu hodi bele simu ka kolleta 30% rendimentu ne’e.

Razoens seluk inklui faktu katak, Timor-Leste liu husi tratadu pasadu (TIMOR SEA TREATY, IUA, and CMATS) “fo tiha ona” sensu pretense ka “nai’in” kampu Greater Sunrise ba Australia liu husi atriuisaun (81.91% área, and 50% rendimentu), fó presedensia hodi Australia insiste “sai nai’in” ba kampu ne’e (agora ~ 30%) iha tratadu foun. Nunee mós importante relembra katak, Tratadu Fronteira Maritima ne’e rezultadu husi prosesu negosiasaun ida, la’os rezultadu husi desizaun tribunal (Tribunal labele halo dezisaun tanba Australia sai tiha ona husi tribunal ICJ no ITLOS kona-ba kestaun fronteira maritima iha kedas 2002). Tanba ne’e rezultadu tratadu ne’ebé mai husi negosiasaun ida, tenki toma konsiderasaun interese no preokupasaun parte hotu ne’ebé involve (Timor-Leste no Australia).

Tuir relatóriu konsultoria husi ERCE ne’ebé kontrata husi Timor Gap, fó estimasaun katak total despeza kapital ba konstrusaun projetu LNG sei gásta hamutuk billaun US$ 11,8 iha Darwin, no billaun US$ 14,1 kuandu halo iha Timor-Leste, haktuir relatoriu ne’ebé foin finaliza iha Jullu 2021.

Relatóriu ERCE kona-ba kustu operasaun annual ba prosesamentu gás upstream, midstream, no downstream sei presiza bilaun US$1,3 kada tinan baratu iha Timor-Leste bilaun US$5, versus billaun US$6.3 iha Darwin.

Tuir estimasaun katak, total reseitas ne’ebé produz husi kampu mina-matan Greater Sunrise sei hetan billaun US$50.

Tuir tratadu fronteira maritima  entre Timor-Leste no Austrália ne’ebé asina ona iha loron 6 Marsu 2018 iha kuartel jeral ONU iha New York, Estadus Unidus Amerika katak, Timor-Leste sei hetan reseita 80% bainhira pipe line dada ba Darwin, Austrália, no sei hetan de’it 70% bainhira dada ba kosta sul, Timor-Leste.

Mina no gás iha tasi Timor

Hafoin Indonézia okupa rai Timor, iha tinan 1989, Indonézia no Austrália halo akordu atu explora no fahe mina no gás iha Timor Gap. Austrália ho Indonézia fahe área mina no gás iha Timor Gap ba área tolu:

  1. Mina rai no gás iha área A sira fahe ba rua 50%-50%
  2. Iha área B Austrália mak kontrola
  3. Iha área C Indonézia mak kontrola, maibe área B no C la iha mina rai no gás.

Bain hira Timor tama iha tranzisaun, iha tinan 2001, UNTAET ho Austrália halo akordu ida atu halo eksplorasaun hamutuk mina no gás iha Timor Gap. Akordo ne'e hanaran Akordu Tasi Timor. Tuir fali iha 20 de Maiu 2002, Premeiru Ministru Mari Alkatiri no Premeiru Ministru Austrália John Howard asina akordu ne'e sai Tratadu ba Tasi Timor. Tratadu ne'e ninian funsaun mak atu fahe mina rai no gás entre Austrália no Timor Lorosa'e ho ninian kuantidade 90% ba Timor Lorosa'e, 10 % ba Austrália. Maske nune, tratadu ne'e la koalia kona ba mekanisme atu tesi problema fronteira tasi nian entre Austrália no Timor Lorosa'e.

Akordu tasi Timor

Hafoin Timor-Leste restaura tiha nia independensia iha 2002, Estadu foun ne’e tama ba akordu provizoriu ho Austrália, hanaran Tratadu Tasi Timor, hodi halo esplorasaun ba rekursu mina no gás iha parte ida iha Tasi Timor hanaran Área Dezenvolvimentu Petrolíferu Hamutuk (JPDA). Akordu ida ne’e hahú vigora kedas iha Timor-Leste nia loron independesia dahuluk, 20 maiu 2002. Tratadu ne’e reflete saida mak iha ona Tratadu Timor Gap entre Indonézia ho Austrália ne’ebé sira konkorda durante okupasaun iha Timor-Leste.

Tuir fali Tratadu Tasi Timor, Timor-Leste negosia tan ona akordu provizoriu balu ho Austrália, hanesan, Tratadu kona-ba Akordu balu iha Tasi Timor (CMATS) no Akordu kona-ba Unitizasaun Kampu Sunrise no Troubadour (Akordu Unitizasaun). CMATS no Akordu Unitizasaun haree fila fali termu fahe reseita no regulatoria hodi kontrola iha Área Dezenvolvimentu Pertilíferu Hamutuk (JPDA) no kampu Greater Sunrise.

CMATS buka atu tau moratória ida (tau bandu ida) ba diskusaun, negosiasaun ka buka atu estabelese fronteira marítima entre Timor-Leste ho Austrália durante tinan 50. Ida ne’e maske ho obrigásaun iha UNCLOS ba Estadu sira ne’ebé hadau lisuk área ida atu negosia hodi hetan akordu ba fronteira marítima permanente ida.

Tuir termu CMATS nian, kada parte bele hakotu tratadu ne’e se planu dezenvolvimentu ba Greater Sunrise ne’e la aprova molok fevereiru 2013.   

CMATS hakotu iha 10 abril 2017 hola parte ba pakote ne’ebé konkorda ona hodi harii medida konfidensialidade ba iha prosesu konsiliasaun obrigatória nian. 

Timor-Leste halo esforsu durante tinan barak, atu negosia fronteiras marítimas permanentes ho Austrália. Maibé, Austrália hasees-an husi prosedimentus ne’ebé hodi buka rezolusaun vinkulativa ka kesi ba disputa ne’ebé relasiona ho fronteiras marítimas, no rekuza konvites, atu halo negosiasaun.

 

The Oekusi Post
Author: The Oekusi PostWebsite: https://www.oekusipost.comEmail: Este endereço de email está sendo protegido de spambots. Você precisa do JavaScript ativado para vê-lo.
www.OeKusiPost.com nu’udar plataforma media online iha Oe-Kusi Ambeno, Timor-Leste ne’ebé aprezenta notísia iha área oioin iha teritóriu nasionál. Rua. Numbei, Oe-Kusi Ambeno Mobile: +670 7723 4114 Email: info (at) OeKusiPost.com

Online Counter