Atsabe keta haluha FRETILIN vota kontra fronteira maritima iha 2019

ATSABE (TOP) – Bankada FRETILIN nia asaun hodi vota kontra proposta rezolusaun ho Número 2/V (1a) kona – bá ratifikasaun tratadu entre Timor – Leste ho Australia, ne’ebé estabelese respetivas Fronteira Maritima iha tasi Timor iha loron 23 Jullu 2019 sei kontinua sai nu’udar istoria importante ida ba jerasaun foun sira iha Timor-Leste.

Misaun lulik FRETILIN nian durante tempu rezistensia mak atu liberta patria inklui tenke hetan delimitasaun fronteira maritima ho Austrália, maibé partidu FRETILIN ne’ebé lidera husi prezidente partidu Francisco Guterres Lú Olo ho nia Sekretariu Jeral, Mari Bin Amude Alkatiri sente dúvida no inkonsistensia tebes iha sira nia prinsipiu kona-ba assuntu fronteira maritima ne’e. Dúvida no inkonsistensia husi partidu FRETILIN nian mak hatudu liu husi deputadu FRETILIN sira vota kontra tratadu fronteira maritima ne’e.

Sekretariu Jeral partidu CNRT, Dato Sri Francisco Kalbuadi Lay akompaña husi nia estrutura sira ba hato'o agradesimentu no konsolidasaun partidu CNRT nian iha postu Atsabe, Ermera, Sábadu 17 Setembru 2022. Foto TOP/Raimundos Oki.

Situasaun ne’e halo deputada CNRT, Veneranda Lemos Martins kontinua hato’o ba povu sira iha postu Atsabe, munisipiu Ermera katak, desijaun bankada FRETILIN nian iha Parlamentu Nasionál iha tinan 2019 liuba ne’e kontraria tebes ho prinsipiu FRETILIN rezistensia nian kona-ba oinsa bele hetan soberanu total ba rai ida ne’e nian.

Deputada Veneranda Lemos iha Atsabe, Ermera, Sábadu 17 Setembru 2022. Foto TOP/Raimundos Oki.

“Sira uluk vota kontra ita nia fronteira maritima, no vota kontra mós planu eletrifikasaun nasionál ne’ebé ohin loron falta 20% sira labele kontinua,” deputada Veneranda hato’o kestaun ne’e bainhira hamutuk ho Sekretariu Jeral partidu CNRT, Dato Sri Francisco Kalbuadi Lay ho nia estrutura tomak ba hala’o agradesimentu no konsolidasaun ba partidu ne’e iha postu administrative Atsabe, munisipiu Ermera iha loron Sabadu 17 Setembru 2022.

Nia hatutan, proposta rezolusaun ho Número 2/V (1a) kona – bá ratifikasaun tratadu entre Timor – Leste ho Australia, ne’ebé estabelese respetivas Fronteira Maritima iha tasi Timor hetan ona aprovasaun ho total votu afavor 42 husi bankada AMP (CNRT, PLP, KHUNTO) no votu kontra hamutuk 23 husi bankada FRETILIN.

Deputada CNRT ne’e fó hanoin fali ba militante no simpatizante partidu CNRT nian iha Atsabe katak, sesaun plenaria iha tempu ne’eba lidera husi Prezidente Parlamentu Nasionál Arão Noe de Jesus ne’ebé anunsia rezultadu votasaun katak tratadu ne’e ratifika ona, deputadu sira husi AMP (CNRT, PLP, KHUNTO) simu ho haklalak no basa liman maka’as tebes, maibé iha sira nia sorin deputadu sira husi bankada FRETILIN tuur hakruk hodi nonok de’it.

Povu Atsabe. Foto TOP/Raimundos Oki.

Liu tiha ida ne’e, PPN, deputadu Arão konvida deputadu sira hotu hamrik hodi fó respeitu ida ba saudozu Prezidente Repúblika, Nicolau dos Reis Lobato inklui matebian sira kuaje 200.000 to’o saudozu Komandante Samba 9 durante minutu balun nia laran, maibé hosi bankada FRETILIN úniku deputadu Somotxo ho deputadu Francico Miranda Branco mak hamrik, no restu ne’e tur nonok de’it.

Entretantu, xefe bankada FRETILIN atual Prezidente Parlamentu Nasionál, deputadu Aniceto Guterres deklara katak, bankada FRETILIN kontinua vota kontra ba Proposta Resolusaun ho Número 2/V (1a) kona – bá ratifikasaun tratadu entre Timor – Leste ho Australia, ne’ebé estabelese respetivas Fronteira Maritima iha tasi Timor, tanba tratadu fronteira maritima ne’ebé PN aprova dadauk ne’e loke dalan ona ba Timor – Leste atu fahe nia rekursu ho gratuita ba Australia.

“Tratadu ida ne’e mós entrega ita nia soberanea balun ba Australia atu halo jestaun ba ita nia riku soin iha ita nia rai laran. Tanba ne’e duni kontrariu ho retorika sira ne’ebé dehan katak ho fronteira maritima ne’e ita manan soberanea kompleta,” deklara deputadu Aniceto iha tinan 2019.

Entretantu, PPN, deputadu Arão Noe de Jesus katak diferensia iha votu ne’e normal iha vida politika. 

Iha sorin seluk, xefe negosiador fronteira maritima, Kay Rala Xanana Gusmão sente kontente tebe ho ratifikasaun ne’e, maske bankada FRETILIN kontinua kontra total.

Sekretariu Jeral FRETILIN, Mari Bin Amude Alkatiri hakuak nia oan feto Nurima Ribeiro Alkatiri hafoin FRETILIN manan eleisaun parlamentar iha tinan 2017 iha CCF./Net.

“Ita tenke kontente tanba ita hetan fronteira ida ho nasaun ida to’os tebes,” hateten Xanana iha tempu ne’eba.

Antes ne’e mós eis Prezidente TIMOR GAP, E.P, Francisco Monteiro esplika, inkonsistensia iha pozisaun FRETILIN kona-ba luta fronteira maritima nian entre nasaun rua.

Esplikasaun Francisco Monteiro nian ne’e nu’udar resposta ida ba Mari Bin Amude Alkatiri nia entervista ida iha Agensia Notisia LUSA iha loron 2 Setembru 2020 ba kestaun kadoras husi Greater Sunrise.

Tuir nia katak, Alkatiri nia deklarasaun iha entrevista ne’e hatudu momoos inkonsistensia iha pozisaun FRETILIN nia politikas no aktu sira. Iha parte ida, hanesan Alkatiri sempre dehan, FRETILIN suporta politika atu lori kadoras gas Greater Sunrise mai Timor-Leste. Maibé, iha parte seluk, Alkatiri dehan fali, kadoras (projetu) ne’e tenki viavel, no insiste katak tenki halo estudu tan konaba viabilidade ekonomika husi projetu ne’e, maske Alkatiri rasik hatene katak governu anterior no ekipa lideransa petroleu anterior temi no hatudu bebeik ona, inklui halo aprezentasaun iha públiku no iha Parlamentu konaba detalu viabilidades teknika no komersial projetu ne’e.

Nia dehan, Alkatiri mós hatene katak, iha dokumentu barak loos no relatoriu estudu ne’ebé hala’o tiha ona husi insituisaun Estadu Timor-Leste kona-ba asuntu ne’e, no estudu sira ne’e hala’o hamutuk ho kompañia no konsultor internasional sira ne’ebé reputavel tebes.

Nia fó izemplu seluk inkonsistensia FRETILIN mak kuandu FRETILIN vota kontra Tratadu Fronteira Maritima no mudansa ba Lei Fundu Petroleu hodi bele hola partisipasaun iha kampu Greater Sunrise ba Timor-Leste liu husi kompañia Estatal, TIMOR GAP, E.P.

Tuir nia katak, akizisaun ida ne’e importante hodi bele hasa’e rendimentu husi projetu ne’e ba Timor-Leste (tanba aumenta tan fonte rendimentu ida husi profit kompañia sira nian), no meius ba Timor-Leste bele influensia no orienta destinu Kadoras husi Greater Sunrise mai Timor-Leste.

Ministru-Adjuntu Primeiru-Ministru nian ba delimitasaun fronteira sira, Agio Pereira (karuk) ho Ministra Negósiu Estranjeiru Austrália, Julie Bishop (loos) asina ona tratadu istóriku ida hodi establese fronteiras marítimas permanente iha kuartel jeral ONU, Nova Iorke, 6 Marsu 2018./Net.

“Triste tebes hare realidade katak depois de tinan barak resistensia no “luta” ba soberania ita nia rekursu petroleu, ita nafatin iha pontu/situasaun ida ne’ebé partidu sira seidauk iha alinamentu kona-ba importansia lori kadoras husi Greater Sunrise mai Timor-Leste to eleva dezenvolvimentu sosial-ekonomiku ita nia nasaun, no ikus mai loke dalan ba indepensia ekonomia nasionál!,” esplika Francisco Monteiro.

Observasaun no klarifikasaun deklarasaun balun ne’ebé Alkatiri mensiona iha intervista katak “tuir fronteira [tratadu?] 100% Greater Sunrise ita (Timor-Leste) nian, maibé tambasa mak ita fó fali 30% ba Australia kuandu kadoras mai Timor-Leste …….., iha pasadu ita iha 90% [ bazeia ba tratadu pasadu] maibé agora iha de’it 80% se ba Darwin”.

Francisco Monteiro konsidera deklarasaun ida ne’e Alkatiri halo konfuzaun no “misleading”! Tratadu pasadu nunka for 90% kampu Greater Sunrise mai Timor-Leste. Faktu hatudu katak, Tratadu Tasi Timor 2003 no IUA atribui de’it 18.09% (90% husi 20.1 GS iha JPDA) kampu Greater Sunrise mai Timor-Leste no 81.91% (79.9% + 10% GS husi 20.1% GS iha JPDA) atribuidu tiha ba Australia.

Nia dehan, divizaun ka atribuisaun ne’e hetan reasaun maka’as husi sosiedade sivil hodi halo demostrasaun no protestu oi-oin iha Timor-Leste no Australia iha 2003 hodi ezije negosiasaun fronteira maritime permanente. Prezidenti Repúblika, Kay Rala Xanana Gusmão iha tempu ne’eba (2003-2006) mós husu ba governu (FRETILIN) atu labele ansi tuir ezijensia governu Australia.

Nune’e negosiasaunn tuir mai ne’ebé lideradu husi FRETILIN, hetan akordu CMATS iha 2006 hodi hasa’e distribusaun rendimentu upstream 50% ba Timor-Leste maibé, iha Moratorium ba negosiasaun Fronteira Maritima permanente to’o tinan 50 ka to’o kampu Greater Sunrise maran ona. Ida ne’e mak realidade!

Nia esplika, deklarasaun ne’ebé loos mak: tratadu pasadu (negosiadu husi governu FRETILIN) fó de’it 50% RENDIMENTU UPSTREAM husi kampu Greater Sunrise ba Timor-Leste, maibé la iha fronteira maritime permanente. Entretantu, tratadu Fronteira Maritima ratifikadu iha Agustu 2019 (ne’ebé FRETILIN vota kontra iha PN) fó kedas 70% rendimentu Upstream ba Timor-Leste kuandu kadoras mai Timor-Leste, no mai kedas ho Fronteira Maritima Permanente entre nasaun rua. Hirak ne’e mak faktus!

Pergunta sira ne’ebé frekuentemente husi segmentu balun iha FRETILIN mak, tanba sa mak fahe fali 30% Rendimentu Upstream ho Australia? Resposta simples mak ne’e, tanba LA’OS área hotu iha kampu Greater Sunrise ne’e monu iha jurisdiksaun (‘teritoriu”) Timor-Leste nian de’it, maibé 30% área kampu Greater Sunrise monu hela iha jurisdiksaun (‘teritriu’) Australia, nune’e Australia iha direitu hodi bele simu ka kolleta 30% rendimentu ne’e.

Razoens seluk inklui faktu katak, Timor-Leste liu husi tratadu pasadu (TIMOR SEA TREATY, IUA, and CMATS) “fo tiha ona” sensu pretense ka “nai’in” kampu Greater Sunrise ba Australia liu husi atriuisaun (81.91% área, and 50% rendimentu), fó presedensia hodi Australia insiste “sai nai’in” ba kampu ne’e (agora ~ 30%) iha tratadu foun. Nunee mós importante relembra katak, Tratadu Fronteira Maritima ne’e rezultadu husi prosesu negosiasaun ida, la’os rezultadu husi desizaun tribunal (Tribunal labele halo dezisaun tanba Australia sai tiha ona husi tribunal ICJ no ITLOS kona-ba kestaun fronteira maritima iha kedas 2002). Tanba ne’e rezultadu tratadu ne’ebé mai husi negosiasaun ida, tenki toma konsiderasaun interese no preokupasaun parte hotu ne’ebé involve (Timor-Leste no Australia).

Raimundos Oki
Author: Raimundos OkiWebsite: https://www.oekusipost.comEmail: Este endereço de email está sendo protegido de spambots. Você precisa do JavaScript ativado para vê-lo.
Xefe Redasaun & Editor

Online Counter