MEHARA (TOP) – Prosesu libertasaun rai ida ne’e komplikadu tebes. Timor oan barak komesa fakar ran iha loron 20 Agostu 1975 (kontra ofensiva). Liu tan ne’e, iha loron 7 Dezembru 1975 akontese invazaun boot ne’ebe rejulta ema barak mak mate iha tempu ne’eba. Fakar ran ne’e mai to’o trajedia Santa Cruz, Dili 12 Novembru 1991, no 1999.
Hafoin baze de apoiu (foho matebian) rahun iha tinan 1978, no Operasaun Skylight hodi konsege oho tiha Prezidente Fretilin Nicolau dos Reis Lobato iha loron 31 Dezembru 1978 iha vale Mindelo nian entre Maubisse, Turiscai no Manufahi, Kay Xanana Gusmão konsege muda tiha ba parte leste. Tama ba tinan 1979 militar no sivil barak mak mate. Balun mate iha ai-laran, no balun mate iha vila laran.
Depois Nicolau Lobato mate, FALINTIL barak hahu desmoralizadu ona. Kay Rala Xanana Gusmão hahu mosu iha Ponta Leste. Nia reorganiza hikas funu ne’e hahu iha Mehara, iha tinan 1980. Xanana la’o husi Muapitine ba Mehara hodi buka nia maluk FALINTIL sira no kuadru politiku sira atu oinsa bele hahu reorganiza gerilla kontra militar Indonézia.
“Ha’u la’o husi Muapitine mai Mehara. To’o iha ne’e raja (liu-rai) Miguel simu ha’u tama ba ai-laran hodi hahu aprende gerilla mak ikus mai hada’et ba loromonu. Mehara sai nu’udar sentru gerilla,” hateten Xanana bainhira hala’o asaun karidade ba kbi’it la’ek sira iha Mehara, munisipiu Lautein Sabádu 27 Juñu kalan.
Xanana haktuir hikas momentu reorganiza gerilla ne’e susar tebes, tanba inimigu komesa monta ona iha fatin barak, kuadru militar no sivil barak mak mate ona iha ai-laran no iha vila laran. Balun mate ho kilat musan, balun mate hamlaha, balun kapturadu, no balun rende tiha, maibé ho aten brani hamutuk ho asuwain sira ne’ebé balun mate tiha ona, no balun sei moris konsege habelar gerilla ne’e da’et ba teritóriu nasionál no diaspora hodi ikus mai konsege hetan rezultadu ukun rasik a’an liu husi konsulta popular iha loron 30 Agostu 1999.
Xanana konsidera Estadu to’o oras ne’e sei deve hela ferik-katuas sira, tanba ho sira nia sakrifisiu, sira nia terus no susar mak liberta rai ida ne’e. Nune’e, nia husu ba Estadu tenke tau matan, no husu mós ba joven sira tenke respeita sira.
“Ho sira nia sakrifisiu, sira nia terus durante tinan 24 nia-laran mak ita foin hetan ukun rasik aan. Se sira la sakrifika aan ita lahetan ukun aan, tanba ita nia gerilla ne’e povu tomak mak halo gerilla. Ita la’os manan funu ho kilat,” Xanana esplika.
Ho Covid-19 ne’e halo Xanana kontente itoan, tanba bele loke dalan ba nia hodi ba hasoru ferik-katuas sira iha rai-laran, “maibé ha’u triste tebes tanba liu tiha tinan 40 resin ona mak ita foin hasoru malu,” hateten Xanana ho tanis.
Nia konsidera ferik-katuas sira iha Mehara ne’ebé sei moris ne’e nu’udar saseluk funu nain sira ne’ebé mate tiha ona durante tempu rezistensia.
“Tanba ne’e mak ha’u husu ba joven sira tenke respeita sira, tanba ho sira nia susar no terus mak ohin loron imi moris iha rai ida livre no independente, no ohin loron imi hatais di’ak”.
Fatin abrigu (fatin subar) Xanana nian barak tebes iha Ponta Leste, tanba ne’e nia husu ba joven sira atu hahu hakerek ona fatin istoria hirak ne’e hodi labele fó biban ba ema husi rai-liur mak mai hakerek hodi konta fali ba Mehara-oan sira.
“Imi joven sira mak tenke sai nain ba istoria ne’e rasik. Hahu husu ona imi nia inan-aman sira konta istoria sira ne’e. Istoria orijinal ne’e mak imi, no imi tenke hahu hakerek ona,” apela Xanana.
Entretantu, Olga fen husi saudozu Gaspar Nunes husu ba Kay Rala Xanana Gusmão atu tenke forte no hamrik metin nafatin hodi lori Timor-Leste kontinua la’o ba oin.
