BAUKAU (TOP) – Prezidente Partidu CNRT, Kay Rala Xanana Gusmão konsidera eleisaun prezidensial ne’ebé sei akontese iha loron Sábadu, 19 Marsu 2022 nu’udar referendum daruak.
Povu Timor-Leste maioria desidi hili ba ukun rasik aan iha tinan 1999 hodi liberta tiha Timor-Leste husi okupasaun illegal.
Xanana esplika, durante ne’e nia hasoru ema barak liliu ema sira husi rai-liur hare katak, situasaun Timor-Leste durante tinan 5 nia laran, nasaun ne’e la’os la’o bao in, maibé hakiduk fali, hakiduk ne’e mak violasaun konstituisaun ne’e.
Xanana konsidera krize ne’ebé akontese durante ne’e iha nivel aas de’it hanesan ho krize tinan 2006-2007 ne’ebé rezulta povu ki’ik ho povu ki’ik mak oho malu.
Krize ida ne’e iha leten. Sira ne’ebé ka’er ukun ne’e, sira be ka’er Estadu direitu demokrátiku ne’e, ninia impaktu no nia konsiensia povu mak hetan,” Xanana hateten kestaun ne’e iha kampaña loron daruak kandidatu José Ramos-Horta iha kampu futebol Triloka, Baukau iha loron Kinta, 03 Marsu 2022.
“Tanba ida ne’e ita hamrik hamutuk iha ne’e hodi hapara tiha krize ne’e, no eleisaun tuir mai ne’e hanesan referendum daruak iha tinan 1999".
Nia haktuir, iha tempu ne’e mak Timor-Leste hamriik, ohin loron referendum daruak ka hakarak salva Estadu direitu demokrátiku ka atu halo estadu demokratiku ne’e monu ba rai.
“Ida mak ita tenke halakon tiha, la’e ita susar, hanehan ne’e halo povu mak susar nafatin, tanba ne’e ohin referendum kedua, dia 19 marsu, ita ba tuu,” nia hateten.
Tanba sa mak CNRT hili sai kandidatu partidu nian hodi adere, ohin loron hamutuk iha ne’e, tanba koñese katuas José Ramos-Horta.
“Hau koñese husi 2007 -2012 ita rezolve tiha, la’o ba oin, konese tanba nia rasik hatene kompetensia governu, parlamentu nian, ami agora la’o dadauk ami simu husi suku, postu, veteranu tenke halo ida ne’e,” nia relata.
Iha fatin hanesan, kandidatu Prezidente Republika, José Manuel-Ramos hateten, akompaña situasaun iha rai-laran hahu kedas iha 2017-2018.
Nia dehan, hanesan preokupadu, laran susar ho aktu ne’ebé prezidente rasik halo, ema ne’ebé nia respeita, nu’udar Xefe Estadu, nia respeita. Maibé Xefe Estadu bele halo fallansu politiku, maibé fallansu politiku ida bele komprende tanba buat ida politika ne’e dinámiku.
“Dala ruma o halo avaliasaun no sukat, avaliasaun sala tiha, mais kuandu prezidente repúblika ne’ebé nia mak devia interpreta número um ba konstituisaun, nia garantia ba konstituisaun,” nia informa.
Horta esplika, Prezidente Repúblika hahu nia mandatu kedas iha 2017, nia simu konfiansa husi partidu CNRT. Partidu CNRT mak suporta nia ba Prezidente tanba ne’e mak nia manan eleisaun iha tinan 2017.
“Tanba iha tinan 2007 Lú Olo la manan, no iha tinan 2012 mós la manan. To’o eleisaun 2017 hetan suporta husi CNRT mak nia foin manan,” Horta esplika.
Horta dehan, konstitusionalista lubuk ida iha mundu mak hakerek ona kona-ba violasaun konstituisaun RDTL husi Prezidente Repúblika Francisco Guterres Lú Olo katak, iha sistema semi-prezidensialista ne’e Prezidente laiha kompetensia atu nomeia membru governu sira, maibé nia so fó pose de’it. Tenke respeita separasaun poder.
Nia dehan, susar tebes ba Lú Olo atu dehan nia nu’udar prezidente ida imparsial, maibé Horta dehan realidade desde tinan 2017 to’o ohin loron Lú Olo kontinua assume kargu prezidente partidu FRETILIN.
“Ha’u rasik hakfodak no ha’u hatene ema barak iha FRETILIN mós hakfodak, tanba Lú Olo maske assume ona kargu Prezidente Repúblika mós nia kontinua assume tan kargu prezidente partidu FRETILIN”.
Horta hatutan, Lú Olo kontinua prezidente partidu FRETILIN no Prezidente Repúblika, ne’e difisil ona, atu hateten, nia imparsial, ne’e sala ona no pior liu halo aktu ida ne’ebé la fó pose, krize hahu mosu iha ne’ebá.
“Agora atu hateten ha’u mak loke krize, maibé ha’u nia eleisaun ha’u buka ita taka tiha krize ne’e, regulariza violasaun ne’ebé akontese iha Parlamentu Nasionál, purtantu se ita boot sira fo primeira ronde ba ha’u, se hau manan iha primeira ronde ha’u hahu kedas halo diálogu ho partidu politiku sira ne’ebé asentu iha parlamentu, halo dialogu kedas oinsa rezolve situasaun kredibilidade, legalidade, meza parlamentu nian”.
