GENEBRA (TOP) – Estadu Timor – Leste liu husi Vise – Primeiru – Ministru no Ministru Koordenador ba Assuntu Ekonómiku, Ministru Turizmu no Ambiente Francisco Kalbuadi Lay ne’ebé akompaña husi reprezentante Misaun Permanente Republika Demokratika Timor-Leste nian ba Gabinete Nasoins Unidas nian no organizasaun internasionál sira seluk iha Jenebra Embaixadora Maria de Lurdes Bessa entrega ona Protokolu adezaun no instrumentu aseitasaun ba subsídiu peskas ba Diretora Jeral Organizasaun Mundial ba Komersiu (OMK) Ngozi Okonjo-Iweala durante sesaun Reuniaun Konsellu Jeral OMK nian iha Kuartel Jeral OMK iha Genebra – Suiça iha loron Segunda, 22 Jullu 2024.
Hafoin entrega protokolu adezaun no instrumentu aseitasaun ba subsídiu peskas, Vise – Primeiru – Ministru no Ministru Koordenador ba Assuntu Ekonómiku, Ministru Turizmu no Ambiente Francisco Kalbuadi Lay hato’o kedas diskursu iha sesaun Reuniaun Konsellu Jeral OMK ne’ebé partisipa husi nasaun membru OMK iha mundu tomak konsidera, momentu ida-ne'e marka faze importante ida iha istória Timor – Leste nian. Pasu ida-ne'e simboliza Timor – Leste nia kompromisu ba prinsípiu komérsiu livre no justu, dezenvolvimentu sustentavel, no Timor – Leste nia dedikasaun ba sistema komérsiu globál.
“Ami-nia viajen atu sai membru OMK tomak sai ona nu'udar testemuña ida ba ami-nia desizaun no esforsu koletivu. Submisaun dokumentu hirak-ne'e la'ós de'it formalizasaun prosedural maibé deklarasaun ida kona-ba ami-nia prontu atu ka’er responsabilidade no oportunidade sira ne'ebé mai ho membru OMK,” Vise – Primeiru – Ministru no Ministru Koordenador ba Assuntu Ekonómiku, Ministru Turizmu no Ambiente Francisco Kalbuadi Lay hateten durante hato’o nia diskursu iha sesaun Reuniaun Konsellu Jeral OMK nian iha Kuartel Jeral OMK iha Genebra – Suiça iha loron Segunda, 22 Jullu 2024.
Ami servisu maka'as no kontinua hodi aliña ami-nia polítika nasionál ho padraun no padraun komérsiu globál sira, hodi asegura katak ami-nia ambiente ekonómiku kondusivu ba kresimentu doméstiku no kooperasaun internasionál,” Vise – Primeiru – Ministru no Ministru Koordenador ba Assuntu Ekonómiku, Ministru Turizmu no Ambiente Francisco Kalbuadi Lay afirma.
Vise – Primeiru – Ministru no Ministru Koordenador ba Assuntu Ekonómiku, Ministru Turizmu no Ambiente Francisco Kalbuadi Lay hatutan, bainhira Timor-Leste prepara ba faze pos-advokasia nian, sei konsentra atu harii ekonomia ida-ne'ebé reziliente no sustentavel.
“Ami hahú ona reforma komprehensivu sira atu hasa'e ami-nia infraestrutura komérsiu, hadi'a asesu ba merkadu, no promove ambiente ekonómiku inkluzivu ida-ne'ebé fó benefísiu ba setór hotu-hotu iha ami-nia sosiedade.”
“Ami-nia planu estratéjiku subliña kapasitasaun ba setór públiku no privadu sira, hadi'ak regulador sira, dezenvolvimentu infraestrutura, no promosaun prátika sustentavel sira.
Aleinde ami-nia preparasaun hafoin adezaun, Timor-Leste nia submisaun ba instrumentu aseitasaun ba Akordu Subsidio Peskas nian subliña ami-nia kompromisu atu avansa inisiativa ekonomia kor-azul nian, hodi reforsa prioridade Governu nian iha diversifikasaun ita-nia ekonomia.”
Liuhusi promove prátika peska sustentavel no proteje Timor – Leste nia ekosistema tasi nian, objetivu mak atu hametin setór peska, hasa'e seguransa ai-han, no transforma Timor – Leste nia rekursu tasi nian ba sai nu'udar motór importante ida ba kreximentu ekonómiku no mós atu proteje ba jerasaun sira iha futuru.
“Ami rekoñese katak adezaun ba OMK sei sai hanesan fundasaun ba integrasaun Timor-Leste nian iha ASEAN no iha futuru Akordu Komersiu Livru (FTA). Liuhusi aliña ho padraun OMK nian, ami sei hametin ami-nia relasaun ekonómika iha rejiaun laran no iha nivel globál, hodi loke dalan ba parseria komérsiu ne'ebé kle'an liu no haforsa kolaborasaun ekonómika.”
Vise – Primeiru – Ministru ne’e durante nia diskursu hato'o mós agradesimentu kle'an ba Embaixador Rui Macieira Portugal no Xefe Misaun Misaun Permanente Timor-Leste nian Embaixadora Maria Lurdes Bessa ba sira-nia apoiu dedikadu durante prosesu ida-ne'e.

“Ami mós agradese ba membru OMK na'in 10 - Australia, Nova Zelandia, Kanada, Japaun, Kamboja, UE, Filipina, EUA, Tailandia no Indonezia - ne'ebé servisu hamutuk ho ami hodi finaliza Timor-Leste nia sasán no servisu sira. Aleinde ne'e, ami rekoñese mós apoiu ne'ebé boot husi ami-nia parseiru dezenvolvimentu sira, inklui PROSIVU (Partnership for Inclusive Prosperity) no EIF (Enhanced Integrated Framework), ne'ebé hala'o ona papél importante iha ami-nia adezaun no sei kontinua fó apoiu iha post-asesaun.”
Vise – PM aprezenta katak, atu implementa Timor-Leste nia kompromisu OMK nian no aproveita oportunidade atu sai membru OMK nian, apoiu husi membru OMK no parseiru dezenvolvimentu sira nafatin importante.
“Bainhira ami hahú kapítulu foun ida-ne'e, ami fiar katak ho ita-boot sira-nia apoiu, ami sei la'ós de'it kumpre ita-boot sira-nia kompromisu maibé mós kontribui pozitivamente ba sistema komérsiu global.”
“Ami husu atu sai membru ofisiál OMK nian iha loron 30 fulan-agostu tinan 2024. Loron ida-ne'ebé iha signifikasaun ba ami, tanba ida-ne'e marka loron ne'ebé povu Timor-Leste prevene futuru nasaun nian. Ami hein katak iha loron 30 fulan-agostu oin mai, povu Timor-Leste sei selebra la'ós de'it ami-nia Loron Konsulta Popular, maibé mós selebra momentu istóriku seluk tan bainhira ami tama ofisialmente iha família OMK.”
Ami agradese tebes ba ami-nia benvindu di'ak ne'ebé membru OMK hotu hato'o ba Timor-Leste tanba ami tama iha organizasaun ida-ne'e. Ita-boot sira-nia apoiu no solidariedade ne'ebé importante tebes ba ami, no ami hein atu serbisu hamutuk ho ita-boot sira hotu hodi bele la'o ba oin iha ita-boot sira-nia objetivu sira ne'ebé fahe ona kona-ba pás no domin, prosperidade no dezenvolvimentu sustentavel.
Governante ne’e mós la haluhan hato’o agradese no obrigadu barak ba Prezidente Repúblika José Ramos – Horta, Prezidente Parlamentu Nasionál Maria Fernanda Lay hamutuk ho membru Parlamentu Nasionál sira hotu, ba Primeiru – Ministru Kay Rala Xanana Gusmão ho membru governu tomak, no mós setor privadu sira hotu liliu ba emprezariu Timoroan sira hotu nia esforsu no apoiu tomak hodi lori Timor-Leste bele aprezenta tiha ona Protokolu adezaun no instrumentu aseitasaun ba subsídiu peskas ba Diretora Jeral Organizasaun Mundial ba Komersiu (OMK) Ngozi Okonjo-Iweala la’o ho di’ak.