DILI (TOP) – Povu Timor-Leste liliu familia Lobato sira ohin loron kontinua hanoin hikas kona-ba heroi nasionál Nicolau dos Reis Lobato ne’ebé mate iha traisaun nia-laran iha loron 31 Dezembru 1978.
Ohin loron 31 Dezembru 2021 kompletu ona tinan 43 traisaun Alarico Fernandes hasoru Nicolau Lobato iha rai-laran. Ohin loron mós konsidera nu’udar loron vitoria boot ba operasaun Sky Light ne’ebé lidera no lansa husi Alarico Fernandes.
Prezidente Nicolau Lobato mate iha embuskada inimigu nian iha Sentru Norte iha loron 31 Dezembru 1978. Prezidente Nicolau Lobato nia mate ne’e kauza direta husi traisaun ne’ebé Alarico Fernandes ho nia grupu lansa liu-husi operasaun “skylight” ka Operasi Halilintar, hamutuk ho forsa Indonezia nian.
Alarico Fernandes haruka mensajen ba forsa Indonézia nian kona-ba pozisaun Prezidente Nicolau Lobato nian iha sentru norte. Bazeia ba informasaun husi Alarico Fernandes nian ne’e maka inimigu halo embuskada no hatun forsa husi helikopteru hodi korta Prezidente Nicolau Lobato nia dalan.
Iha loron 31 Dezembru 1978, inimigu ho forsa bot tiru-malu ho Prezidente Nicolau Lobatu no forsa FALINTIL sira. Inimigu nia forsa ne’ebé boot konsege oho Prezidente Nicolau Lobato ho nia soldadu sira. FALINTIL barak maka mate hamutuk ho Prezidente Nicolau Lobato no barak maka inimigu ka'er.
Antes ne’e, iha loron 8 fulan Juñu 2020, Rogerio Tiago Lobato liu husi programa Grande Intervista GMN TV nian akuza Alkatiri “involve”, no iha “koñesimentu” kona-ba operasaun Sky Light ne’ebé hamate Prezidente Nicolau Lobato iha loron 31 Dezembru 1978.
Tuir Rogerio Lobato katak operasaun Sky Light ne’e rasik iha koñesimentu husi Mari Alkatiri, tanba Alarico Fernandes manda dokumentu operasaun oho Prezidente Nicolau Lobato nian ba Alkatiri iha Moçambique.
Nia mós kondena Alkatiri kona-ba fó sertifikadu rekoñesimentu ba Alarico Fernandes iha tinan 2008. Tanba ne’e, hafoin fila husi rai-liur, Rogerio Lobato kontinua husu ba Mari Bim Amude Alkatiri atu fó resposta ba nia katak, traisaun Alarico Fernandes nian ne’e loos ka la loos.
“Ha’u hakarak nia responde de’it mai ha’u dehan, nia fó be rekoñesimentu ba Alarico Fernandes 33 anos depois de traisaun Alarico Fernandes nian ne’e loos ka la loos,” hatete Rogerio Lobato ba jornalista sira iha aeroportu internasional Prezidente Nicolao Lobato, Komoro-Dili, Kuarta, 29 Dezembru 2021.
Hafoin programa Grande Intervista ne’e, Alkatiri mós deklara sei halo keixa kontra Rogerio Tiago Lobato kona-ba akuzasaun ne’e, no deklarasaun ne’e kontinua repete iha loron Sesta 6 Novembru 2020 iha edifisiu Prokuradoria Jeral Repúblika.
“Ne’e keixa seguinte, sira be ko’alia buat ne’e sei mai hatan,” hateten Alkatiri ba jornalista sira iha edifisiu Prokuradoria Jeral Repúblika, Kolmera-Dili, Sesta 6 Novembru 2020.
Tuir artigu ida husi Clearing House for Archival Records on Timor (CHART) katak, operasaun Skylight iha 1978 mak hanesan parte difisil ida iha istoria rezistensia kontra okupasaun Indonézia.
Durante tinan 1978, Indonézia hala’o asaun militar intensivu iha Timor. Ne’e ho objektivu atu harahun FRETILIN nia kontrolu iha área sidade nia liur sira no kontrolu ba populasaun. Asaun militar sira ne’e kauza movimentu massa husi populasaun Timorense sira no hakotu asesu ba ai-han. Operasaun ne’e rezulta hamlaha, moras no mate ne’ebé a’as.
Presaun militar Indonézia sira nian ne’e mós haluan ba divizaun oi-oin iha rezistensia organizada. La konkorda malu kona-ba fiar politika no estrategia rezistensia nian sai klaru bainhira Xavier do Amaral expulsa husi FRETILIN iha final 1977.
Relatóriu iha 1977-1978 deskreve ‘traidor sira’ hetan expulsa ka tama komarka. Relatóriu balu mós mensiona kona-ba ezekusaun extra-judisial ba membru rezistensia sira.
Artigu CHART nian ne’e mós konsidera operasaun Sky Light ne’e mosu opiniaun oioin, maibé temin katak, Alarico Fernandes uza naran ‘Operasaun Skylight’ iha final Setembru 1978, bainhira nia manda sai mensajen radio ho kodigu ‘Saturno’. Iha tempu ne’eba, iha hanoin katak ‘Skylight’ ne’e mak Alarico nia naran ne’ebe uza ba planu atu oho Nicolau Lobato.
Iha tinan sira tuir mai, hakerek nain balu deskreve Operasaun Skylight hanesan asaun militar Indonesia no nia intellegensia, ne’ebe lidera husi Jeneral Yusuf. Nia objetivu maka atu hamoos tiha lideransa FRETILIN nian, ka obriga lider sira ne’e atu rende.
CAVR nia relatóriu Chega! mós hanoin katak Skylight ne’e Indonézia nia planu ida. Maibé, Relatóriu Chega! mós katak, Kay Rala Xanana Gusmão bolu planu ‘Movimentu Skylight’ ne’e husi Alarico Fernandes.
Maske nune’e, CHART nia komentáriu ikus katak, faktu báziku balun kona-ba operasaun Skylight ne’ebé maka uza iha ne’e la karu, no permite fonte seluk bele uza hodi halo klaru lakuna sira iha sira nia koñesimentu.
