DILI (TOP) – Observador politika husi Universidade Dili (UNDIL), Hugo Lourenco da Costa husu tenke sulan Prezidente Parlamentu Nasionál Aniceto Guterres ba kuarentena hanesan durante ne’e povu tomak kumpre, la’os ba sulan fali iha auto-kuarentena.
Hugo Lourenco dehan, tuir loloos Aniceto Longuinhos Guterres Lopes ho nia komitiva la presija ba Austria hodi partisipa iha programa Inter-Parliamentary Union (IPU), hosi loron 7-8 Setembru tanba komisaun ba eventu ne'e mós bele partisipa iha mundu vitual (Zoom) ne’ebé la sakrifika povu nia osan. Maibé, realidade hatudu Aniceto ho nia grupu tenke ba duni Austria, no ikus mai liutan ba Portugal hodi partisipa iha seremonia batizmu ba nia oan iha Portugal.
"Tenki tama kuarentena, ne'e obrigasaun maibé konforme moral PPN nian tanba sira vizita nasaun lubun ka ultrapassa nasaun ne'ebé maka Covid-19 la'o makas loos, sira bele lori moras ne'e tama mai ita nia rai,” hateten Hugo Lourenco via konversa Messenger ba The Oe-Kusi Post foin lalais.
Nia dehan, aplikasaun lei ne’e tenke hanesan. Labele sulan de’it povu ki’ik sira, maibé ema boot sira livre husi kuarentena. Sidadaun hotu hotu hanesan iha lei nia oin, no mós iha direitu no obrigasaun hanesan, vale de’it ba povu ki’ik, enkuantu ukun na’in sira iha “imunidade” hasoru lei.
Governu liu husi reuniaun Konsellu Ministru sira iha loron 1 Setembru liuba desidi ona mantein konfinamentu obrigatóriu jerál (lockdown) ba populasaun sira iha munisípiu Dili, inklui ema sira ne’ebé maka vasina kontra Covid-19, to’o loron 9 Setembru 2021, maibé lockdown ne’e la vale ona ba Prezidente Parlamentu Nasionál (PPN), Aniceto Guterres ho nia ekipa boot ida, tanba maske mundu oras ne’e sei hasoru hela pandemia ne’e, maibé sira tenke semo tiha ba Austria.
Nune’e, tuir diretor Asia Justice and Rights (AJAR-Timor-Leste), José Luis Oliveira katak, lider sira rasik maka hatudu dalan ba povu hodi la fiar tiha moras Covid-19 ne'e eziste iha rai-laran, tanba depois hasai tiha regra sira, hodi bandu povu labele halo movimentu, maibé lider sira rasik bele halo movimentu livre ba-mai.
"Ida ne'e maka halo, ema komesa lakon konfiansa ho regra ne'ebé governu impoen. Tanba sira (lider) sira rasik halo regra depois sira rasik maka la kumpri. Sira rasik maka la hatudu ijemplu ne'ebé di'ak atu povu banati tuir," katak José Luis Oliveira ba jornalista sira iha edifisiu FONGTIL iha Kaikoli, Dili, Sesta 03 Setembru 2021.
Nia hatutan, regra konfinamentu ne’e vale ba ema hotu, maibé iha ninia implementasaun ne’e sai diferente fali, no diskriminativu. Povu ki’ik sira kumpri hela de’it, maibé ema boot sira la’e fali.
"Ida ne'e viola prinsipiu konstituisaun artigu 16 katak ema hotu iha lei nia oin hanesan," nia afirma.
Nia dehan, durante ne’e governante sira maka dehan buat ida virus Covid-19 ne'e lori hosi viazen estranjeiru maka mai, agora sira ba foti fali risku ba halo viazen bainhira OMS (Organizasaun Saúde Mundial) rasik seidauk deklara katak, pandemia ne'e hotu ona.
“Tuir loos la presija ba partisipa, tanba daudaun ne'e iha nasaun hotu dezenvolve meius mais fasil bainhira hakarak halo enkontru ruma. La nesesariu tenki ba partisipa (hodi lori fali moras mai), ita bele partisipa liu husi meius virtual tanba, baratu liu no seguru liu em-termu ameasa hosi virus ne'e”.
Iha parte seluk, Reitor Universidade da Paz (UNPAZ), Adolmando Soares Amaral konsidera vizita Aniceto Longuinhos Guterres Lopes ba Áustria ne’e haforsa, no hametin liutan povu nia konfuzaun ba ezisténsia Covid-19 iha Timor-Leste.
“Situasaun ne’e, ha’u hanoin buat ne’ebé ukun nain sira la onestu ba povu, sira halo rezolusaun sira aprova lei sira para depois vale de’it ba nia povu sira, no fó presaun ba nia povu sira, maibé sira rasik la kumpri ida ne’e. Ita bele dehan moras Covid-19 ne’e bele iha ka bele mós laiha,” hateten Reitor UNPAZ, Adolmando Soares Amaral via kontaktu telemovél ba The Oe-Kusi Post (TOP) Sesta, 03 Setembru 2021.
“Ho situasaun sira-ne’e bele justifika, se Covid-19 ne’e iha Timor-Leste ita hotu tenke kumpri ba lei ne’ebé maka ita halo. Se ita politiza de’it maka realidade situasaun ne’e hatudu daudaun ona katak, buat ne’e laiha maibé ita politiza de’it. Tanba ne’e hamosu tan konfuzaun ba públiku,” nia esplika.
Aniceto Guterres ho nia ekipa balun sai tiha ona husi Timor-Leste iha loron Sesta 3 Setembru 2021 ba partisipa programa ida naran Uniaun Inter-Parlamentar (Inter-Parliamentary Union) iha Austria ne’ebé sei hahu iha loron 7-8 Setembru 2021.
Ekipa ne’e xefia husi Aniceto (FRETILIN) rasik ho nia Vise-Prezidente Parlamentu Nasionál, Luis Roberto (KHUNTO), Prezidente Partidu Demokrátiku (PD), António da Conceição ‘Kalohan’, inklui Nilva Guimarães (FRETILIN) nu’udar asesora media ba Aniceto Guterres, Elito de Sousa (KHUNTO), no asesor internasional nain-rua tan.
Aniceto Guterres halo vizita ba Austria husi loron 4 to’o 14 Setembru 2021, hodi tuir Forum IPU ne’ebé nasaun itoan de’it maka partisipa. Reuniaun ida ne’e mós laiha importansia liga ba situasaun krize politika no ekonomia iha Timor-Leste, no hala’o durante loron 2 de’it (6-8 Setembru).
Enkuantu Povu Timor-Leste moris iha periodu Konfinamentu Obrigatoriu, maibé Aniceto ho nia grupu halo vizita ba rai liur hafoin foti desizaun sulan povu iha uma laran.
