Xanana ne’e "Santo" moris

DILI (TOP) – Ema ida atu sai Santo no Santa sempre liu husi prosesu kanonizasaun, maibé eis komandante em xefe das FALINTIL, Kay Rala Xanana Gusmão ne’e nu’udar Santo ida moris no eziste fizikamente.  

Padre José Alves Martins, SJ ne’ebé hahu hala’o misaun evanzeliasaun iha Timor-Leste desde tinan 1974 konsidera lider karismátiku, Kay Rala Xanana Gusmão nia lala’ok hanesan ho Jesus Cristo.

“Iha Santo barak ne’ebé hetan kanonizasaun depois husik mundu ida ne’e, maibé Xanana ne’e Santo moris, no eziste katak ema ida ne’ebé moris mai ne’e Santo nanis kedas ona (o Santo vivo),” hatete Padre José Alves iha Kapela Seminariu Menor Nossa Senhora de Fátima Balide, Dili, Domingu 20 Juñu 202.

Nia, konsidera Xanana nu’udár ema ne’ebé fó vida totál ba rai no povu ida-ne’e, no Xanana idéntiku ho povu no povu mak Xanana.

“Ha’u laiha buat ida atu fó, maibé ha’u-nia orasaun sempre akompaña Xanana bainhira ha’u halo misa, ha’u reza no reza atu bele kontinua servi povu ho domin,” Padre José Alves Martins afirma.

Nia konta, desde tama mai Timor-Leste iha tinan 1974, nia nunka hasoru direita Xanana, maibé misionariu ne’e dehan sempre hala’o kontaktu ho Xanana iha ai-laran.

Nia dehan, Xanana nia serbisu durante iha ai-laran ne’e hanesan luta ba libertasaun, katak uluk halo serbisu maka’as hodi liberta povu no nasaun husi presaun nia laran, no hafoin iha era independensia Xanana kontinua hala’o serbisu ne’e hodi liberta nia povu terus-nain husi ki’ak no mukit.

“Ida ne’e maka serbisu Santo nian”.

Entretantu, Padre Angelo Salsinha konsidera personalidade Xanana nu’udar roman boot ida ne’e lori roman ba nia povu sira sai husi nakukun laran ba naroman be ohin loron ema hotu sente no goja maka ukun rasik-aan.

“Xanana ne’e hanesan naroman ba tempu hotu. Uluk funu-nain barak maka lakon ona esperansa hodi luta hasoru inimigu sira, maibé Xanana mosu mai ho naroman esperansa boot ida to’o hetan ukun rasik-aan,” nia esplika.

Nia sita ijemplu ki’ik ida ba vitima inundasaun sira iha Tasi-Tolu antes ne’e lakon esperansa.

“Maibé, Xanana maka lori esperansa ba sira hodi hasia sira husi tahu-laran foin lalais,” nia konta.

Iha inísiu misa, parte omilía, Amo Angelo Salsinha ne’ebé prezide misa hateten, Xanana nia peregrinasaun moris nakonu ho sakrifisiu ne’ebé lori roman no esperansa ba povu Timor tomak.

“Roman no esperansa ne’ebé iha Xanana ninia an, la hatudu de’it iha tempu balun, maibé iha tempu tomak bainhira Timoroan sira lakon esperansa, Xanana lori roman ba-sira,” Amo Angelo hatete.

Reitór semináriu menór ne’e, fó ezemplu hanesan iha tempu funu, bainhira ema hotu lakon esperansa tanba situasaun balun, Xanana mosu mai lori esperansa b aluta-na’in sira hodi organiza funu to’o libertasaun povu hosi kolonializmu nia ukun.

Alende ne’e, bainhira iha tempu ukun mós Xanana sai nafatin roman no esperansa ba timoroan sira hodi serbí povu liu hosi involvimentu direta iha Governu hodi hametin Estadu no responde ba preokupasaun povu liu hosi dezenvolvimentu nasionál.

Ezempu konkretu ne’ebé seidauk lakon hosi timoroan sira nia hanoin, maka, iha inundasaun 04 abríl, povu iha Dili sofre no Xanana lori esperansa ba sira, konkretamente maluk sira iha Lagoa Tasi-tolu.

“Mai ita harohan ba Maromak atu haraik isin di’ak ba ita-nia maun, aman, avó no ita hotu-nia líder Xanana  Gusmão, atu haraik isin di’ak nafatin hodi sai roman no esperansa ba rai no povu,” Amo Angelo harohan.

Sentidu agradesimentu ne’e, Xanana hato’o iha misa agradesimentu ne’ebé oferese husi Semináriu Menór Nossa Senhora de Fátima, Balide, prezide hosi Reitór, Padre Angelo Salsinha.

“Agradese ba Maromak, ba grasa moris-nian. Agradese ba Amo-sira, seminarista-sira no maluk-sira ne’ebé reza mai ha’u iha misa ida-ne’e,” Lia fuan agradesimentu hosi Xanana.

Hafoin misa agradesimentu, família boot Semináriu Nossa Senhora de Fátima Balide, oferese serimónia simples nakonu ho amizade hodi ko’a cake aniversáriu-nian, iha refeitóriu seminarista sira.

Líder karismátiku Kay Rala Xanana Gusmão, agradese ba Maromak ba grasa moris-nian, tanba kompleta ona tinan 75 iha 20 juñu 2021.

Biografia

Kay Rala Xanana Gusmão, moris iha 20 juñu 1946, iha Manatuto, Timor-Leste hamutuk ho alin mane ida no feton na’in-lima.

Bainhira remata eskola ensinu primáriu,  hahú fali ensinu segundáriu missaun Katólika Nossa Senhora de Fátima, iha Dare, hafoin mai fali iha Díli.

Hahu serbisu sedu liu, hala’o funsaun fiskal iha obra aban bain rua nian no lorokraik hanorin iha eskola Xineza.

Iha fulan Abril tinan 1974, hala’o serviço iha Redação “Lian Timor nian”.

Hafoin hala’o tiha Revolução das cravo iha Portugal, iha loron 25 fulan Abril tinan 1974, no hetan oportunidade ba auto- determinação no independénsia, Kayrala Xanana Gusmão, deside hamutuk hó associação Sosiál Demokrata Timorense-ASDT, ne’ebé foin hahú an atu forma no iha tinan ida ne’e duni, transforma iha Frente Revolusionária Timor-Leste Independente (FRETILIN).

Hala’o serbisu hanesan jornalista no fotógrafu, Kay Rala Xanana Gusmão, assume kargu nu’udar Diretor Adjuntu ba Departamento informação partidu FRETILIN.

Iha loron 7, fulan Dezembru, tinan 1975, hafoin hala’o tropa Indonésia halo tiha invazaun fronterisa armada iha teritóriu Timor-Leste, Indonézia deside invade kapitál Díli.

Hafoin Prezidente FRETILIN Nicolau Lobato mate tiha, iha fulan Dezembru tinan 1978, hamutuk ho Membru Comité Central FRETILIN nian, Kay Rala Xanana Gusmão, simu knar hodi organiza hikas fali luta.

Iha fulan Marsu, tinan 1981, organiza Konferénsia Nasionál FRETILIN nian ba dala uluk, durante ne’e, foti nia nu’udar líder Rezisténsia no Komandante-Chefe das FALINTIL nian (Forsa Armada Libertasaun Nasionál Timor-Leste).

Iha fulan Marsu, tinan 1983, Kay Rala Xanana Gusmão, hatudu nia pragmatizmu, bainhira hahú hala’o negosiasaun formál ho Forsa Armada Indonézia nian (ABRI/TNI), hodi halo sesar-fogu, ne’ebé dura to’o fulan Agostu tinan nebá ne’e.

Kay Rala Xanana Gusmão, harí no dezenvolve Política Unidade Nasionál ne’ebé hatudu iha koperasaun ativa hó membru Igreja Katólika no ho autoridade tranzitória Timor-Leste, Kay Rala Xanana Gusmão aproveita fulan lima sesar-fogu hodi dezenvolve rede organizada klandestina nasionál nian ba dala uluk, ne’eb’e ema hatene hanesan “Frente Klandestina”. Iha tinan 1988 susesu ba inisiativa Unidade Nasionál lori Kay Rala Xanana Gusmão harí CNRM-Concelho Nasionál Rezisténsia Maubere, hanesan espresaun Comando nasionál apartidáriu luta nian; CNRM ne’ebé tuir mai CNRT, Concelho Nasionál Rezisténsia Timorensere.

Tinan ida hafoin massakre Santa Cruz, no hafoin hala’o tiha iha guerrilha tinan 17 nia laran, ema captura Kayrala Xanana Gusmão iha loron 20 fulan Novembru tinan 1992 iha kapitál Díli. Maiske hetan elojiu iha nível internasionál, Kay Rala Xanana Gusmão sai nu’udar alvu hodi simu julgamentu hanesan sena ida no dadur iha prizaun ida ne’ebé destinadu ba krimunozu komún. Maibé, tamba presaun husi komunidade internasionál, autoridade indonézia sira, obrigadu halo nia tranferénsia ba Prizaun Cipinang, rezervadu ba prezu polítiku sira.

Iha prizaun, Xanana Gusmão, dedika nia tempu hodi halo estratégia ba Rezisténsia, hodi estuda mos lian indonéziu, inglés no direitu. Nia mos halo pintura no hakerek poezia, hakiak nia talentu ida ne’ebé hatene tiha ona iha tinan 1975, bainhira nia manan Prémiu Timorense ba Poezia husi poema “Mauberíadas”. Nia pintura balu faan tiha ona, no proveitu husi pintura hirak ne’e, Xanana Gusmão oferese ba Rezisténsia. Iha tinan 1994, nia ensaiu polítiku balu, publika tiha ona iha livru ida, Timor-Leste – Povu ida, Pátria ida, Ed.Kolibri,Lisboa.

Iha Abril tinan 1998, iha Convenção Nacionál Timorense iha diáspora, ne’ebé estabelese Concelho Nasionál Rezisténsia Timorense (CNRT) nian, Xanana Gusmão reafirma tiha ona hó aclamação hanesan líder Rezisténsia Timorense no Prezidente CNRT.

Tuir mai iha presaun internasionál ne’ebé makaas liu tan kona-bá libertasaun Xanana Gusmão nian no declarações husi Prezidente Indonézia Habibie, hodi promete atu fó independénsia ba Timor-Leste, bainhira hala’o konsulta popular iha país ida ne’e, rejeita planu autonomia ne’ebé hato’o husi governu, Kay Rala Xanana Gusmão transferidu ba Prizaun Cipinang iha loron 10 fulan, Fevereiru, tinan 1999, hodi ba fali iha prizaun domisiliária iha Salemba, parte sentrál Jakarta nian.

Prosesu dezenvolvimentu polítiku timorense hala’o lalais los no rekoñesimentu internasionál jeneralizadu husi kualidade Xanana Gusmão nian hanesan estadista no líder, nu’udar razaun atu hetan vizita barak-barak ba nia uma prizaun nian, husi parte governu estranjeiru, inklui mos Sekretária Estadu EUA, Madaleine Albright, eis Prezidente EUA, Jimmy Carter, Ministru Negósius Estranjeirus Austrália Alexander Downer no Ministru Negósius Estranjeirus, Japaun Masahiko Komura.

Referendun patrosinadu husi ONU iha loron 30, fulan Agostu, tinan 1999, proposta ba autonomia ne’ebé hato’o husi Indonézia rejeitada ho modo esmagador, hatudu sinál katak, tenki hakotu duni okupasaun indonézia iha Timor-Leste no hahú prosesu tranzisaun ne’ebé lidera husi ONU iha Timor-Leste. Ida ne’e, hanesan aktu demokrátiku ba dala uluk, iha istória Timor-Leste nian.

Iha lorom 7, fulan Setembru, tinan 1999, Kay Rala Xanana Gusmão, sai husi prizaun domisiliária. Iha fulan Agostu, tinan 2000, hala’o Kongresu Nasionál CNRT nian iha Díli ba dala uluk, hodi foti Kay Rala Xanana Gusmão nu’udar Prezidenti CNRT/Kongresu Nasionál. Iha fulan Novembru, tinan 2000, to’o fulan Abril, tinan 2001, Kay Rala Xanana Gusmão sai hanesan Porta-Voz ba Konsellu Nasionál, órgaun lejislativu ida ne’ebé timor ona nian duni, iha Administrasaun Tranzitória Timor-Leste, kompostu husi reprezentante partidu polítiku sira, sosiedade sivil, grupu pós autonomia no krensa relijioza oin-oin.

CNRT/CN disolvidu iha loron 9 fulan Juñu tinan 2001. Hafoin hala’o tiha disolusaun CNRT/CN, Kay Rala Xananna Gusmão konsentra nia esforsu iha AVR-Asosiasaun Veteranu Rezisténsia, organizasaun ida ne’ebé halo parte membru antigu sira husi Frente Klandestina, atu hodi kria kondisaun ba sira nia partisipasaun kualifikada iha prosesu dezenvolvimentu país nian.

Iha loron 14, fulan Abril, tinan 2002, Kay Rala Xanana Gusmão eleitu hanesan Prezidente Timor-Leste, hodi simu posse hanesan Prezidente Repúblika Demokrátika Timor-Leste iha loron 20, fulan Maiu, tinan 2002. Nu’udar Prezidenti Repúblika to’o final ba nia mandatu, iha fulan Maiu tinan 2007.

Hafoin husik tiha Prezidénsia, Kay Rala Xanana Gusmão, eleitu hanesan Prezidenti partidu polítiku CNRT-“Kongressu Nasionál ba Rekonstrusaun Timor-Leste”, ne’ebé forma iha fulan Abril, tinan 2007. Iha fulan Juñu nia laran, Kay Rala Xanana Gusmão, hala’o kampaña ba eleisaun lejislativa iha nasaun laran tomak. Iha loron 30, fulan Juñu hala’o eleisaun lejislativa, ne’ebé CNRT simu iha segundu númeru, boot liu iha votus no hodi forma kedas aliansa ida ho partidu polítiku tolu, PD (Partidu Demokrátiku) no Koligasaun ASDT-PSD, husi aliansa ne’e hanaran AMP (Aliasa Maioria Parlamentar) no hodi garante asentu iha Parlamentu Nasionál 37 husi 65.

Iha loron 3, fulan Agostu, tinan 2007, S.Ex.sia Prezidenti Repúblika Dr. José Ramos Horta, konvida ofisialmente AMP atu forma Governu tuir mai.

Iha loron 8, fulan Agostu, tinan 2007, iha Palásiu Prezidensiál Lahane, Kay Rala Xanana Gusmão, simu pose IV Governu Konstitusionál, nu’udar Primeiru-Ministru Repúblika Demokrátika Timor-Leste. Mandatu ba Governu sei hakotu iha tinan 2012.

Loron 7 fulan-jullu tinan 2012, iha eleisaun lejislativa, CNRT hetan votu sira boot liu, hodi garante asentu 30 husi asentu 65 iha Parlamentu Nasionál. CNRT forma koligasaun ho PD no Frente Mudansa, hodi asegura hamutuk asentu 40 ba Bloku Koligasaun hosi partidu tolu nian.

Partidu koligasaun hetan konvite atu forma Governu husi Prezidente Repúblika ne’ebé mós mak foin eleitu, S.Eselénsia Taur Matan Ruak no iha loron 8 fulan-agostu 2012, V Governo Constitucional [Governu Konstitusionál da-V] simu pose, bainhira IV Governo [Governu da-IV] kompleta loloos ninia Governasaun tinan 5. Kay Rala Xanana Gusmão simu pose nu’udar Primeiro-Ministro e Ministro da Defesa e Segurança [Primeiru-Ministru no Ministru Defeza no Seguransa, ba mandatu daruak tinan lima nian.

Manan fronteira maritima

Iha loron 06 Marsu 2018, Timor-Leste ofisialmente manan fronteira maritima husi Australia. Iha loron ne’e nasaun rua asina tratadu fronteira maritima iha kuartel jeral ONU iha Nova Yorke, Estadus Unidus Amerika ne’ebé asina entre Ministra Negósius Estranjeirus, Austrália, Julie Bishop MP ho Ministru-Adjuntu Primeiru-Ministru nian ba delimitasaun fronteira sira, Agio Pereira no akompaña husi Xefi Negosiador ba konsellu ba delimitasaun definitiva ba fronteiras marítimas, Repúblika Demokrátika Timor-Leste Kay Rala Xanana Gusmão no Sekretariu Jeral ONU, António Guterres.

PRÉMIU:

1975: Prémiu Timorense ba Poezia

1999: Prémiu Sakharov Parlamentu Europeu

2000: Prémiu Dame Kwangjiu (Koreia Sul)

2000: Prémiu Dame Sidney

2002: Prémiu Norte-Sul, Observatóriu Norte-Sul (União Europeia)

2002: Prémiu Paz Félix Houphouët-Boigny UNESKO

2002: Prémiu Labarik “Amigo Adultu Honoráriu”, Suécia

2003: Prémiu Kamiñu ba Paz 2003, Fundasaun Kamiñu ba Paz

2003: Prémiu "Lideransa ho Integridade" International Herald Tribune

2003: Prémiu "Ázia nia Fitun" Business Week

KONDEKORASAUN:

1995: Sidadaun Honoráriu Brazília, Brazil

1998: Orden Liberdade Portugal

1998: Sidadaun Honoráriu Saun Paulo, Brazil

1999: Doutoramentu Honoris Kauza, Universidade Luzíada, Lisboa

2000: Ordem Méritu, Nova Zelándia

2000: Sidadaun Honoráriu Lisboa, Portugal (simu Xave Osan Mean Sidade Lisboa)

2000: Medalla Vise-prezidénsia Repúblika Federál Brazil

2000: Orden Mérito José Bonifácio, Grau ba Graun Ofisiál, Universidade Estadu Riu de Janeiru

2000: Doutoramentu Honoris Kauza Universidade Porto, Portugal

2002: Grande Kolar Orden Kruzeiru Sul, Brazil

2003: Doutoramentu Honoris Kauza, Universidade Viktória

2003: Kavaleiru Honoráriu Grande Kruz Orden S.Miguel e S.Jorge

2004: Doutoramentu Honoris Kauza, Universidade Nasionál Suncheon, Koreia

2006: Grande Kolar Orden Don Infante, Portugal

2006: Doutoramentu Honoris Kauza, Universidade Takushoku, Japaun

2011: Grande Cruz Orden Ipiranga nian, Brazil

2011: Medalla Primeira Klasse Orden Vanuatu nian, Vanuatu

2011: Doutoramentu Onoris Kauza, Universidade Koimbra nian, Portugál

2012: Doutoramentu Onoris Kauza, Universidade Charles Darwin, Austrália

2014: Doutoramentu Onoris Kauza, ISCSP, Portugál

2014: Doutoramentu Onoris Kauza, Universidade Sabah, Malázia

Kaben ho Emília Baptista, 1969 (div) oan 2

Kaben ho Kristy Sword Gusmão, 2000, oan 3.

Raimundos Oki
Author: Raimundos OkiWebsite: https://www.oekusipost.comEmail: Este endereço de email está sendo protegido de spambots. Você precisa do JavaScript ativado para vê-lo.
Xefe Redasaun & Editor

Online Counter