Istória badak Dedi Tarhedi nian (Media Indonesia, 17 Setembru 2017)
“Ha’u hakarak tuir ó bá Java!” Maria hamaus.
“Ne’e la fásil,“ Pri doko ulun, “Seráke ó-nia inan-aman ne’e la’ós ódiu loos ami ka? Sira sei la husik ó, hanesan nune’e de’it.”
Pri dada feto-raan ne’ebé, ohin, lakon daudaun esperansa ne’e. Sin, feto-raan ne’e naran Maria da Silva Soares, nu’udar feto-raan Timor-Lorosa’e nian ida, ne’ebé hakarak tuir nia bá Java iha momentu bainhira funu maun-alin hahú manas iha momentu ne’ebá.
Pri hatene ho loloos, Maria nu’udar oan hosi Liurai ida iha Lautem. Lautem nu’udar distritu iha parte lorosa’e liu, iha provinsia ne’ebé nakonu ho konflitu ne’e. Aleinde hanesan Liurai, ninia aman mós nu’udar líder FRETILIN koñesidu, ne’ebé ódiu loos Pri no ema la’o-rai sira.
Saída tan maka sei bele hein atu hetan hosi Timor-Lorosa’e ne’ebé maran-dekor aleinde tauk no futuru, ne’ebé doko-bá doko-mai hosi kiak?
Pri sente tebes ho kauza polítika hosi Konsulta Populár ne’e. Desde Jakarta simu desizaun ONU nian atu hala’o Konsulta Populár, entaun futuru ne’ebé nia homan ho neneik—ne’ebé dala ruma nakonu ho orrór---rahun hanesan bikan ida nia nakfera hosi rai-naruk ne’ebé aas.
“Maibé, ha’u la hanoin tan ona kona-ba karreira,” ho lakon esperansa Pri hatete.
Maibé Maria?
Feto-raan oan ne’e belit ba nia fuan imediatamente. Nia arepende tansá nia tenke hasoru feto-raan aventureira ne’e! Tinan tolu liubá, entre feto-raan sira seluk, ne’ebé bá-mai, iha kada festa-dansa nian.
Iha festa ne’ebé nakonu entre governante no alta entidade sira ne’e, Pri de’it mak la lanu. No Pri hemu tua-mutin oituan, no la halo nia oin halai. Feto-raan Maria hakbesik, konvida nia dada-lia, fó rei lalais iha Pri nia ibun kulit, ne’ebé toos no monok.
“Señor bele hasoru ha’u iha loron saída de’it, ita halo diskusaun,” nia hatete hafoin tiha dada-lia to’o madrugada to’o mai.
“Labele bolu ha’u Señor. Ha’u foin mak halo tinan 27.”
Maria, ne’ebé iha tinan 20, hatudu matan-lakan ho haksolok. Maria tuur besik liután rabat mai Pri. Ninia matan-ikun hateke mane na’in tolu ne’ebé hafuhu nia. No nia kaer Pri nia liman ho neneik, fó kódigu no sinál. Pri komprende, no tanba ne’e nia tenke kuidadu, hosi dook loos duni, Mario, eis ema boot iha provinsia ne’ebé iha konflitu ne’e nia ema sira, haree ba, tuir nia. Mario nia ema sira ne’ebé anti-Jakarta ho Eurico nia ema sira sempre iha konflitu hela de’it. Sira hafuhu no oho malu. Maibé, Maria la apoia parte rua ne’e.
Maria somente hakarak hakmatek no laiha konflitu. Maria somente hakarak bá Java, independentemente hosi polítika no rungu-ranga. Maibé, buat ne’e fásil hanesan ne’e ka?
Iha lokraik hanesan ne’e, espiaun no sokar-lia dór sira hahú duni hala’o asaun to’o dadeer-san. Iha Dili sempre tenke iha atensaun duni no labele fasilmente atu ema bosok. Sá tan maka atu tama ba Konsulta Populár ne’e, jornalista sira la’o-bá la’o-mai halekar propaganda anti-Jakarta. Anti Indonézia. No ita-nia belun sira bele nakfilak sai funu-maluk derepente, sona hosi kotuk. Hanesan normalmente iha kampu konflitu, iha Dili ne’e ema barak mak oin rua.
“Ha’u tenke bá ona semana oin!”
“Depois ha’u fali?” Maria hamaus hikas fali.
Pri nia fuan hafunan hanesan laloran sira-nia nafurin ne’ebé baku ba fatuk-ba’e. O, fatuk-ba’e ne’e toos loos maske hetan baku bebeik hosi laloran. Maria nia determinasaun forte duni atu tuir bá Java. Tansá mak ha’u laiha kbiit hanesan ne’e?
Tuir loloos, seráke nia fuan kanek ne’e tanba tenke la’o hela Dili, ne’ebé nia orienta ona hanesan funsionáriu públiku, iha suku izoladu sira? Ka tanba feto-raan Maria da Silva ne’e?
Feto raan ne’e barani atu hili no determina pozisaun. Maibé, Pri? Hanesan mane-klosan, nia mós sente buat ne’ebé hanesan ho Maria. Maibé nia lakohi mate beik tanba ninia domin ba Maria. No ninia susar mak, Maria lakohi la’o hela hosi ninia fuan!
“Ita tenke fahe malu!” Pri hatete, kuaze lian la sai, hatete kona-ba buat ida ne’ebé la’ós loloos nian.
Maria hakru’uk tun nia ulun. Dook iha nia kotuk-laran ne’ebé iha isin-fulun mamar ne’ebá, haree hetan estatua Cristo Rei, ne’ebé harii iha foho maran nia tutun, ne’ebé haree ba hanesan atu hatudu mós laran-susar.
“Ita tenke fahe malu, la’ós tanba laiha ona domin, maibé….”
Maria la hateke ba sorin. Nia sente konvensidu katak Pri bosok hela namanas, no buat ne’e, konserteza, halo nia fuan moras tebe-tebes. Maria sei hakru’uk. Ninia inus-kain tuda ne’e nu’udar eransa nasaun portugés nian iha rai Lorosa’e, rai loro-matan nabilan. Ninia inan-aman, liuliu nia aman, nu’udar duni jerasaun ema Portugés nian.
Saída mak Jakarta hakarak atu buka? Dala ruma Pri hakarak muda fali istória ba kotuk, ne’ebé halo nia tenke envolve-an ho problema Timór nian ne’e!
“Sin, ha’u tenke bá! Pri haree ba hanesan atu afirma ninia fuan nia laloran.
Ha’u tenke la’o hela Timor! Maibé, sein bá ho ó! Pri sente nia fuan rahun no moras.
Maria hateke ba sorin. Ninia ibun-kulit nakdedar.
“ Ha’u tuir, ha’u tuir nafatin! “ Maria ezije, ninia matan sikun hahú bokon. Ninia liman lees maka’as Pri nia liman fuan sira,” Ha’u la interese ho ha’u-nia inan-aman, ha’u-nia família, ha’u tuir bá Java!”
Pri la liga. Lokraik tan ona, anin huu mak’as liután, laloran halo lian boot. Nia hametin nia fuan atu nune’e la rahun.
Mau-hú na’in tolu ne’ebé ohin tuir sira ne’e, haree ba hakbesik liután, sé-tilun no tau-matan. Sira na’in ida subar buat ruma ne’ebé naklosu sai mai hosi jaketa laran iha nia kanotak. Parese subar sasan kro’at, ka kilat ahi ka buat ruma ne’ebé perigozu liu ida ne’e!
Bainhira haree ba ida-ne’e, Pri mós kuidadu nia an. Nia la interese ona ho Maria, ne’ebé depois tiha hako’ak nia hirus-matan. Parese ho propózitu atu hakarak halo ema sira ohin hafuhu ne’e haree, Maria re’i Pri nia ibun-kulit ho kan loos. Maibé, parese la’ós buat ida-ne’e. Maria sente tauk tebes duni atau lakon Pri. Ninia re’i ne’e la’ós erótiku, maibé somente nu’udar sentimentu solidaun no espresaun dúvida.
Ema na’in tolu ne’e hakbesik liután. Ho violentu no malkriadu, ema ida hosi sira na’in hirak-ne’e, dada Maria nia liman. Fahe nia hosi Pri.
“Ó labele liman-kona ami-nia Alin!” nia halo reprensaun, hatudu liman ba Pri nia inus.
“Ó ema la’o-rai, bainhira mak fila?!” ema ida seluk ne’e ko’alia hatudu beik-teen, ninia isin-lolon boot no aas, ninia kulit metan.
Pri labele tuur nonok. Ninia laran ne’ebé manas haforsa nia atu hatan hasoru. Sintu mak nia kore tiha ona, nia hisik ba iha ema ne’ebé kaer kilat ne’e nia oin. Mane na’in tolu ne’e sees-an, hafoin tiha sira na’in ida hetan raan iha nia reen-toos. Sira, ho kondisaun bulelu, hakat bá ona.
Oras ne’e, loro-matan monu duni tiha ona iha tasi ne’ebé metan. Nakukun iha liur hahú mosu rabat-mai. Nakukun iha Pri nia fuan mós to’o tan mai. Nia dada Maria nia liman. Sira fila kedas ona ba uma…
Aban nune’e, notisia namlekar sai ba mai katak, ema la’o-rai ida basa ema rai-na’in. Até to’o mate. Entaun, hanesan bain-bain, laloran malkriadu mós hahú. Trata-aat namlekar ho aat loos. Luron sira ema taka ho fatuk boboot hanesan sumasu ulun nian. Kada ema la’o-rai ne’ebé liu, ema litik kona-ba kartaun identidade, hetan hakilar, hetan tolok, hetan duni-sai atu fila ba sira nia rain. Até sira ne’ebé fraku, hetan baku no hetan baku rame-rame. Dili sai nakonu ho tauk.
Pri mós hirus. Nia hakarak sai hosi uma, iha liur ne’ebá, hosi vidru janela nian, nia haree sira hein. Hosi sira-nia matan-hateke, iha sentimentu hirus no hakarak revindika. Totál, sira liu ema na’in tolu. Parese sanulu. Parese liután. Maibé Pri hatene no koñese sira. Iha mós sira na’in tolu horiseik nian. Iha mós ninia eis belun, até ninia kolega servisu hamutuk iha instánsia ida. Oras ne’e sira hotu sai ninia inimigu.
“Ayo, sai-mai!” ema ida hosi sira-ne’e foti liman.
“Sin, sai-mai!” Sira hakilar, halo barullu.
Katana, ai-pedasuk, no fatuk boot hanesan liman-tanen, sira kaer ona iha liman.
Pri nonok. La hatene saída mak nia tenke halo. Ninia sentimentu tauk tama ho maka’as ba iha nia fuan laran. Nia mós hanoin hikas kona-ba nia inan-aman iha Java. Nia iha saudades ba Tono, Ace, Rini Silalahi, Cut Beti, ninia kolega sira iha kampus uluk. “Ayo, sai-mai!” sira hakilar, hatan hela malu.
Pri nakdedar no tauk. Nia hanoin hikas fali kona-ba ninia inan no aman iha Java. Nia hanoin kona-ba nia Maromak no halo orasaun.
No teki-tekis, vidru nakfera nia lian ne’ebé maka’as, namtate-sai mai tan nia uma nia sala-klaran, kuaze atu harahun nia ulun. Ninia uma kakuluk mós hetan lian tarutu, kona fatuk ne’ebé ema tuda naba-naban.
Pri sente, ninia mate besik atu to’o ona mai. Ema sira-ne’e orsida konserteza sei ansi tama-mai, baku nia, ku’u, no lees-rahun nia kulit hanesan asu fuik ne’ebé hamalaha.
Pri nakdedar liután no laiha kbiit atu hanoin.
“Ha’u tenke sai ba liur! “ teki-tekis Maria halo nia hakfodak.
Loos duni, horikalan iha kalan tomak Maria akompaña nia, desde fila hosi jardin iha tasi-ibun ne’e.
“La’e, labele!” Pri kaer hela netik.
“Se husik liu ó, ó bele mate!” Maria hatete ho lian maka’as.
No Maria labele ona atu ema kaer netik. Maria sente laiha dalan seluk ne’ebé nia tenke hala’o anaunser sai no hapara sira.
“Labele, Maria!” Pri hakilar.
Maria ho lalais sai ba liur, no hamrik entre fatuk sira mak tuda-mai naba-naban. Nia doko nia liman, no nia foti sa’e aas ba leten, husu atu sira para. Maibé, hotu-hotu la liga boi. Maria hakilar no hakilar, maibé la rona ho momoos saída mak nia hatete, tanba fatuk tuda naba-naban aat liután.
Ema sira fahe-malu hafoin tiha haksolok haree Maria da Silva Soares nia raan suli-nalihu iha nia isin-lolon nia sorin karuk no kuana. Pri hakru’uk no nakdedar. Ninia matan-been turuk. Maria haree matan-been ne’e, matan-been hosi mane ne’ebé nia hadomi. Matan-been ne’e hametin nia klamar.
“Ha’u tuir hotu bá Java, Pri. Ha’u tenke tuir.” Maria nia lian sai-mai nene’ik loos, mosu entre nia iis, ne’ebé dada, hosi ida, ba ida….
***
Fatuhada, Setembru 2021
*Tradús hosi lian Indonézia ba Tétum ho títulu “Darah Maria di Sudut Dili” hosi @JE/ABS/KM.
**Dedi Tarhedi nu’udar funsionáriu públiku iha Tasikmalaya, Java Osidentál, Indonézia, ne’ebé gosta hakerek poezia no istória badak. Ninia obra lubuk ida publika tiha ona iha orgaun komunikasaun sosiál. Ninia livru kolesaun poezia ba dahuluk mak “Moris La Fásil liután” (Langgam Pustaka, 2017).
Iha tinan balun nia laran, nia serbisu iha Timor-Leste iha dékade 1990 nia laran. Hosi ninia esperiensia moris ne’e, nia hakerek livru poezia ida tan ho títulu “Dili La Filafali” .
