Eugenio Xavier Alberto,  Fakuldade Ekonomi Geral,  Universidade Sanata Dharma,  Yogyakarta

Rekunesimentu Ekonomia Makro Tuir Teoria Ekonomia Modernu: Hamenus Kiak Iha Nasaun

Introdusaun

Ekonomia makro katak studu aktividade ekonomia lao iha rai laran hare iha parte hotu (comun). Husi ida ne,e, ekonomi makro sai hanesan meius importante hodi hase dezenvolvimentu ekonomia iha nasaun. Dezenvolvimentu ekonomia makro desloka ba kategoria (4) hat hanesan tuir mai ne’e: Cresemento ekonomia, Campo de Trabalho, Stablidade Ekonomi no Inflasaun. Tuir difinisaun husi palavra hirak ne’e objektivu atau hase kunesimento ekonomia makro iha sektor governu no swasta/privadu. Teoria ekonomia modernu tau perioridade liu ba sistema ekonomia makro ne’ebe implimenta iha nasaun hotu. Teoria ekonomia modernu tuir especialista Paul A. Samuelson hatete katak “ economics is the study of how societies use scarce resources to produce valuable goods and services and distribute them among different individuals”. Pensamentu hirak  ne’e, implementa sai hanesan relevante iha pare ekonomia modernu.

Era modernu prejisa rekuinesimentu ekonomia tuir sistemaku, padraun akademiku. Sistematiku sai hanesan base fundamental ba edukasaun no social politika ekonomia hodi halao tuir regulamentu institusaun rule of the game. Hare ba parte (kaum melenial) joven barak sai “vitima” ba campo de trabalho. Menus husi campo de trabalho fo impakto bo’ot ba kresementu ekonomia liu-liu iha sektor ekonomia makro. Tanba ne’e maka, wainhira atu hasae diak liu ekonomia makro governu kria campo de trabalho ba joven hodi resolve problema desempregu iha rai laran. Problema desempregu sai polemika bo’ot iha sektor dezenvolvimentu ekonomia.

Tuir organijasaun PBB husi United Nations Development Programme (UNDP) fo-sai iha jurnal internasional katak, nasaun maioria iha mundu, statistika hatudu Timor Leste menus rekursu humanu sai impaktu ba campo de trabalho. Oinsa atu hamneus kiak iha nasaun presija studu sai hanesan meius fundamental no prepara rekursu humanus ne’ebe diak. Winhira rekursu humanus diak sei fo vantajen ba nasun liu husi desenvolvimentu ekonomia. Iha nasaun desenvolvimentu ekonomia stabil, governu tau preoridade ba teknologia modernu. Husi ida ne’e, teknologia modernu sai hanesan meius instromentu atu desenvolve sistema regulamentu nebe kria iha nasaun liu-liu iha sektor ekonomia ho politika. Teknologia ho rekursu humanus lao diak, sei hasae kresimentu ekonomia iha nasaun.

Teori Ekonomi

Tuir matenek nain hatete istilah ekonomia mai husi liafuan Yunani katak; oikos no nomos. Oikos signifika aktividade halao iha uma laran, nomos signifika regulamentu. Ho ida-ne’e, etimologikamente palavra oikosnomos katak regulamentu atu halo kontrola aktividade uma laran. Tuir mai, ema ne’ebe hamosu primeiro palavra ekonomia ho naran Adam Smith, pensamentu idologia Adam Smith kona-ba sistema ekonomia kapitalis. Teoria husi Smith sistema ekonomia kapitalis katak, ema hotu iha liberdade atu halao aktividade ekonomia makro tantu ekonomia mikro iha rai laran, governu laiha kompetensia maximu hodi kontrola (Invisible hand). Husi parete seluk kapitalis katak, hamosu sistema produksi hafahe/haketak funsionariu kiik ho mesing produksi. Idologia Smith sistema ekonomia kapitalis tau prioridade liu ba sektor mesing maka halao servisu. Servisu husi ema humanu forsa lato mesing  atu halo produtu barak. Sistema ida-ne hamosu (kontroversi antara kaum majikan dengan kaum buruh). Kaum majikan katak ema ne’be iha mesing atu halo servicu ba produtu. Kaum buruh katak ema ne’be kiik/kiak laiha mesing atu halo servicu. Pesamentu ida-ne hamosu kritika makas husi matenek nain seluk hanesan Karl Marx ho John Keynes. Tuir teoria ekonomia Marx sistema ekonomia sosialis katak governu halo kontrola maximu ba aktividade ekonomia makro no ekonomia mikro atu hase desvenvolvimentu ekonomia iha nasun. Desenvolvimentu ekonomia tuir teoria Marx fahe-ba parte lima (5) hanesan tuir mai-ne: Sosialis Komunal Primitif, Perbukan, Feodal, Kapitalis, Sosialis Komunal Modern. Husi konseptu ne’e, Marx hatete katak desenvolmiventu hare husi povu kiik (sosialis komunal primitif) to-iha povu modernu (sosialis komunal modern). Idologia sosialisme signifika katak ema hotu moris hanesan/balnsu laiha ema ida maka sai hanesan preoridade.

Aktividade Ekonomia Lao iha Rai Laran

Timor-Leste nudár nasaun ne’ebé depende demais liu ba importasaun, no presu importasaun (bainhira iha) dala barak diferente liu kompara ho presu hosi produtu lokál ne’ebé sasán importasaun sira ne’e substitui. Impaktu ne’ebé dala barak afeta ba nasaun sira ho ekonomia rentier ne’ebé depende ba esportasaun rekursu naturais. Relatóriu Komérsiu DNE nian foin daudauk hatudu katak ita nia esportasaun iha 2011 iha de’it tokon $13 (90% mai hosi fa’an kafé), no ita importa tokon $319 ba sasán merkadorias nian tomak. Banku Sentrál nia Balance of Payments hanehan liu ita, katak durante 2011 tokon $1,764 sai hosi Timor-Leste no iha de’it tokon $381 mak tama mai (aumenta ho tokon $3,240 hosi reseita petrolíferu, ne’ebé sei tun ba zero iha tinan 12 oin mai  (Dadus Statistik Tinan, 2016). Ba razaun sira ne’ebé sujere iha okos, mudansa presu importasaun dala barak akontese susar atu komprende, labele kontrola, ka tun sa’e lalais. Sasán importasaun ne’e barak liu sosa hosi ema sira ne’ebé riku liu, sira ne’ebé hela iha sidade,  ne’ebé inklui sasán importasaun nian sei labele refleta povu barak nia moris. Posivel ka lae atu halo dadus disagregadu, atu bele halo komparasaun ba entre diferensa ba mudansa presu nian, ezemplu, foos importasaun no foos hosi produsaun lokál? Aumenta produsaun lokál atu substitui sasán importasaun ne’e esensiál duni ba Timor-Leste nia futuru, no dadus sira hanesan ne’e sei ajuda polítika dezenvolvimentu nian


Online Counter