Agustinho Aquito Mendonça, Alunos STFK-Ledalero Semestre VII

Esbosu Lei Kriminalizasaun no Defamasaun: Mekanismu "Hasubar An Husi Krítika" no Limita Demokratizasaun iha Timor-Leste

Introdusaun

            Oras ne’e dau-daun mundu tomak, maka adopta ona sistema tecnologia, atu ajuda faselita nesecidades ema moris nian, hanesan educação, transporte, ferramente militer, ect. Tecnologia desenvolve, sistema ida ne’ebe maka “mengandalkan” conhecimento ciência. Ida ne’e significa katak, sistema tecnologia ne’ebe dezemvolvidus escala global ne’e, exigindo mós desemvolvimentu conhesemento ema nian, konaba oinsa atu uza tecnologia ho ético? Ida ne’e maka nudar objectivo husi tecnologia, atu faselita ema nia moris, husi todan sai k’man, husi susar sai fasil.

            Sistema tecnologia mos nudar mundo ida, atu ema hotu bele expressa saida maka nia hanoin, saida maka nia senti, saida maka nia halo. Simples katak, tecnologia sai hanesan fatin ida para ema hotu expressa nia emosional. Por exemplo facebook, whatsapp, instagram, twiter, email, yutube ect. Instalações hirak ne’e, sai objectivo, hodi ema bele halo comunica ba malu. Tamba ne’e Yuval Noah Harari hateten, tecnonoligia sai “religiaun foun” ba ema moris iha futuru (Homo Deus, masa depan umat manusia).

            Influência husi tecnologia agora dau-daun to’o ona ba nasaun doben Timor Leste. Ita bele existe liu husi “tingkat penggunaan” media-sosial iha sosiadade Timor Leste nia let. Ema barak ona maka acseco media-sosial, atu bele update informasaun, halo komunicasaun ba malu, halo serviço etc. Ne’e significa katak, sosiedade iha nasaun doben Timor Leste experimentou mudança paradigma, husi tradisonal ba moderno. Mudança paradigma ne’e nudar fase desemvolvimentu ba conhesemento husi sosiadade, konaba oinsa atu hola parte iha era globalização.

            Sem dúvidas katak, mesmo tecnologia desemvolve ona linha ema moris nian, iha parte seluk, mosu consequencia ba ema nia mentalidade, ou influencia tecnologia ne’e laos deit desenvolve sistema ida ne’ebe “diak deit” ba ema, maibe halo “at” mós ema nia mentalidade. Significa katak, iha sistema tecnologia ne’e nia laran, iha “liberdade absoluta”,  se deit, bele aceseso tecnologia tuir saida maka nia hakarak, saida maka nia hanoin, inclui mos aceso “buat ne’ebe at”.

            Tamba saida maka “crime cibernético” sempre acontese? Possibilidade ida, iha “locatan” husi cultura tradisional, ba iha cultura tegnologia, no ignora tiha cultura alfabetização. Tamba ne’e presija mecanismo ida para bele “atasi” “crime cibernético” ne’ebe dala barak acontese ona iha comonidade nia laran. Mecanismo ne’e sai hanesan método ida atu bele hadia mentalidade “at” sai “diak”. Oinsa, ho esbosu lei kriminalizasaun no desfamasaun ne’e, atu prevene “crime cibernético”?  ou “mekanisme pembelaan diri”  no subar an husi crítica?”

Esbosu lei kriminalizasaun no desfamasaun: mecanismo “hasubar an husi crítica” no limitar democratização iha Tomor Leste

            Esbosu lei kriminalizasaun no desfamasaun, nudar dalan ida atu bele prevene “crime cibernético” ne’ebe dala barak acontese. Tamba iha pessoa balun maka halo desfamasaun ba liders polítikos sira liu husi media-virtual. Ida ne’e maka sai preocupação publico, tamba atitude ne’e hatudu katak, ema “terperangkap dalam ketidaktahuan” no resulta mós atitude ida ne’ebe maka la etíco. Facto ne’e maka exigi atu hamosu método ida, par bele atende procupação publico, konaba atitude desfamasaun ba liders polítikos.

            Maibe iha parte seluk, esbosu lei kriminalizasaun no desfamasaun sei sai polêmica. Lei ne’e nudar método ida atu prevene “crime cibernético”? ou “hasubar an husi crítica publico”? Possibilidade toot, ne’e nudar mecanismo “hasubar an husi crítica publico” ou logica poder. Dala barak ema utiliza logica ida ne’e,  atu defende poder no estabelecimento. “Hasubar an husi crítica publico” sai hanesan dalan ida ne’ebe maka eficaz, tamba iha benfisu ba governante polítiko. Ikus mai, logica ne’e sei limita democratização iha nasaun doben Timor Leste.

            Aurel Croissant halo estudo comparativo konaba tendência global democratização iha continente hirak balun, no resultado husi estudo comparativo ne’e hatudu katak, iha Ásia tendência global democratização seidauk lao normal. Nia mos hatutan katak, tuir relatório anual husi Freedom House Institute Ámerica, hatudu katak, compreensão direitos polítika no direitos civil, Ásia iha Africa nia kotuk, “padahal” Africa nudar região ne’ebe conhessido ho regime barak maka autoritário no violação de presunto “pelanggaran HAM” (politik pemilu, pag. 1).

            Tamba ne’e, esbosu lei kriminalizasaun no desfamasaun, laos deit hanesan método ida atu prevene “crime cibernético”, maibe mós iha potencia atu liimita democratização. Ne’e significa katak, lei ne’e sie limita “kodrat manusia” nudar “makhluk individu-sosial”. Ema labele expresa nia hanoin, nia sentimentu ho liberdade, tamba iha lei maka leimita tiha liberdade atu expresa. Restirações direitos civil ne’e, sai mós dificultam ba processo devenvolvimento democratização iha nasaun doben Timor Leste. 

Laos atu liberta, maibe restirações direitos civil

            Tuir relatório economist intelligence, índice democracia anual detecta “kesehatan pemerintahan di dunia”, no nia resultado iha tinan 2017, hatudu katak, “menyedihkan”. Iha 89 nasaun, pontuação norma democrasia iha tinan 2017, at liu tinan kotuk, 4,5 porsento população mundial maka hela iha nasaun ida ne’ebe nakonu ho fungsaun democracia, tun husi 8,9 porsento iha tinan 2015. Tamba ne’e democracia “terancam punah” iha mundo tomak, ne’ebe marcado ho restirações direitos civil, hanesan direitos atu koalia, menos confiansa ba orgaun legislativo sira, no erosão liberdade civil. “Sepertiga” população mundial  maka sei hela iha regime autoritario nia liman laran.

            Iha Estadus Unidos Ámerica, democratização lao la normal, no acausa sira tama ba categoria “demokrasi cacat” ho rajaun “kemerosotan serius” husi confiansa publico ba intituisaun Estadus Unidos Ámerica (Amanda Ericson, The Washington post). Hanesan mós democratização iha Indonezia lao “apertado”, tamba falta tradisaun liberalismo (luta ba direitos individuais) no movimento esquerda “gerakan kiri”, konaba agenda justiça social (Dr.Otto Gusti Madung, Vox-Ledalero, populisme, pag. 29).

            Timor Leste tama iha lista nasaun ualu ne’ebe maka utiliza naran democrático, inclui mós nasaun Argel, república democrático Kongo, Ethiopia, Corea do Norte, Laos, Nepal no Sri Lanka (https://news.detik.com/abc-australia/d-4379492/demokrasi-indonesia-dan-as-masih-dalam-kategori-cacat). Nudar nasaun ida n’ebe maka utiliza naran democrático, significa mós iha logica democratização. Katak, nasuan tenque ser garantia direitos civil, liberdade civil, direitos atu koalia, direitos atu expresa, tamba buat ne’e nudar existencia ema moris nian. Simples katak, nasaun democrático, tenque ser toma atenção ba tradisaun liberalismo. Tamba ne’e, dala ida tan, esbosu lei kriminalizasaun no desfamasaun, laos atu liberta, maibe restirações direitos civil. Ikus mai hamosu sistema ne’ebe taka’an ba crítica, no democratização iha Timor Leste “musnah”.

Timor Leste presija cultura alfabetização

            Yuval Noah Harari hateten, tecnonoligia sai “religiaun foun” ba ema moris iha futuru. Nudar “religiaun foun”, tecnologia iha visão no missão ne’ebe, hakarak trensforma ema nia moris sai moris ida ne’be maka desemvolvidus, husi tradisaun sai ba moderno. Iha ne’e exigi conhesemento ciências husi ema moris. Significa katak, sains maka sai base ba sistema tecnologia, no exigi ema atu conhese mundo ho paradigma ciências. Tamba ne’e, sistema tecnologia nudar “religiaun foun”, hanesan conseitu ida atu fo afirmasaun, konaba influensia husi dataism “dataisme”, ne’ebe maka declara an katak, universo ne’e composto husi fluxo de dados “aliran data”. Ba politicos, negociantes, consumidor bai-bain, dataism oferece tecnologia inovadora “teknologi pendobrak” no forças ne’ebe barak-foun, no mós sira tau confiansa ba big data (Homo Deus, masa depan umat manusia, pag.423.).

            Relasiona ho tecnologia ne’ebe mak devemvolvidus makas no lalais, nasaun Timor Leste presija cultura alfabetização, atu “memperdaya manusia” bele iha comhesementu no teoria básica, oinsa atu hola parte iha sistema tecnologia. Especulação ne’e possibilidade boot sei transforma paradigma sociedade, konaba utiliza teknologia. Mesmo buat ne’e hanesan possibilidade ida, maibe ita presija hatoman’an ho cultura alfabetização, atu nune’e ita labele “marca iha fatin”, maibe sei lori ita sai husi knu’uk no hare mundo ho hanoin ne’ebe maka democrático.

Conclusaun

            Liafuan murak husi intelectualista Indonezia Soetandyo wingyosoebroto katak, fundasaun ne’ebe forças husi nasaun la haketak ho fumdasaun ne’ebe iha familia nudar cidadaun. “ba hau, ita tenque ser hahu husi buat ne’ebe ki’ik oan. Por exemplo, democracia tenque ser hahu husi familia, democracy on the heart of my family. Saida maka hau halo tamba atu salva hau nia nasaun rasik, ne’e hau nia nasaun, laos Susilo Bambang Yudhayono ho Jusuf Kalla, maibe ne’e ‘hau nia nasaun’ ida ne’e hau nia familia” (penghargaan kompas, cendikiawan berdedikasi, pag. 16).

            Tamba ne’e esbosu lei kriminalizasaun no desfamasaun, laos dalan atu “educa”, maibe simbolo ida husi sistema autoritario, ne’ebe hatudu katak democracia sei “terancam punah”. “Crime cibernético” laos sai rajaun absoluta, tamba ne’e presija atu regula. Laos mós husik “crime cibernético” hanesan atitude insulta no desfamasaun ba liders políticos sira aumenta ba bei-beik, maibe utiliza dalan seluk, dalan ne’ebe maka la halakon direitos civil. Ida ne’e maka democrasia, política nakloke ba opinaun publiko, hakarak simu crítica par desenvolve política ne’ebe maka qualidade, hanesan espiritu ne’ebe maka sai ema hotu nia esperanças.

            Ikus liu hau hakarak convida maluk doben leitor sira katak, “sei ita hahu halo buat ne’ebe ki’ik oan, entaun ita mós sei bele halo buat ne’ebe boot. Kahlil Gilbran iha nia poesia hateten katak, wainhira hateke mundo iha oras kalan. Nai halo kalan, maibe hau bele halakan lilin. Mundo bele nakukun, maibe fatin iha ne’ebe hau hambrik sempre naroman. Hau nia mundo ne’ebe ki’ik oan, lilin nafatin lakan”. Esperança boot tebes katak, mesmo democracia iha teritorio mundial “terancam punah”, lilin democracia iha Timor lakan nafatin hodi fo naroman ba povo doben Timor Leste no gerasaun foun.


Online Counter