KIU MAON TEKO (TOP) – Komandante em Chefe das FALINTIL, Kay Rala Xanana Gusmão moris iha loron 20 Juñu 1946 batizadu ho naran José Alexandre Gusmão, maibé depois troka tiha fali ba Kay Rala Xanana Gusmão.
Kuaje ema barak, liliu jerasaun foun sira to’o oras ne’e seidauk hatene sentidu, no motivu saida mak troka tiha naran José Alexandre ba fali Kay Rala. No, dala barak ema barak sei bolu nia naran José Alexandre Kay Rala Xanana Gusmão. Situasaun ne’e mós akontese ba xefe suku Costa, postu Pante Macassar, Aleixo Abi ne’ebé temi naran José Alexandre Kay Rala Xanana Gusmão iha loron Sesta 28 Agustu 2020 iha bairu Kiu Maon Teko, aldeia Sanane, suku Costa, postu Pante Macassar, Oe-Kusi Ambeno.
Tanba ema barak dalaruma sei kontinua nia naran batizadu, Xanana mós esplika kedas nia naran loloos.
Xanana hateten, nia naran loloos desde fulan Fevereiru tinan 1976 to’o ohin loron mak Kay Rala Xanana Gusmão, la’os José Alexandre Kay Rala Xanana Gusmão.
Xanana konta, iha fulan Fevereiru tinan 1976, nia ba Manatuto ho pozisaun nu’udar Komandante Peletaun Marabain. Xanana ho nia soldadu sira hela iha foho tun ba natar sira hodi prevene inimigu sira labele oho populasaun sira. Iha operasaun ne’e, sira sente hamlaha tebes.
“Ami hamlaha, ami liu husi to’os ida katuas ida maka hein iha ne’eba ami husu lisensa atu hasai ai-farina, katuas ne’e dehan bele maibé labele hasai hotu, ami hasai itoan da’an hodi han bele aguenta sa’e fali foho hamutuk ho populasaun, dook teb-tebes,” Xanana haktuir istoria ne’e hafoin remata sosializa medida prevensaun Covid-19 ba komunidade sira iha aldeia Sanane, suku Costa, postu Pante Macassar, Oe-Kusi Ambeno, Sesta 28 Agustu 2020.
Xanana hatutan, iha operasaun ne’e la’os de’it hasoru problema hamlaha, maibé hasoru mós difikuldade sira iha komunikasaun entre sira rasik, tanba Xanana rekoñese katak maske nia moris iha Manatuto, maibé lahatene ko’alia lia-Galolen.
“Ha’u nia soldadu sira balun husi Soibada balun husi Laklubar lahatene ko’alia Galolen. Galolen nia oan kala nain 3 de’it hamutuk ho ami, ha’u uluk ki’ik la hela iha Manatuto, ha’u la’o ho ha’u nia aman ba hanorin iha Lakluta, Ossu, Baukau ha’u ko’alia Galolen mós fraku hela,” Xanana konta.
Nia hatutan, iha operasaun ne’e nia hasoru katuas ida ne’ebé koñese hotu kedas Xanana nia avo ho biz-avo sira.
Xanana dehan, nia soldadu sira mak hasoru uluk katuas ne’e, no katuas husu ba nia soldadu sira katak imi mai mesak ka? Soldadu sira hatan, la’e mai ho komandante, no soldadu sira hatudu ba sira nia komandante Xanana. Katuas ne’e kontinua husu ba soldadu sira katak, imi nia komandante naran saida?
“Soldadu sira dehan naran José Alexandre Gusmão”.
Xanana hatutan, rona tiha naran ne’e, katuas ne’e mós hakfodak hodi kontinua dehan ba Xanana katak nia lahatene ko’alia Galolen, tanba desde moris mai nunka hela metin iha Manatuto.
“Ha’u hatene ita boot lahatene tanba ho o nia aman badiu de’it, o la hela iha Manatuto, ho o nia aman badiu tun-sa’e hanorin ema seluk iha eskola,” Xanana hasara katuas ne’e nia lia-fuan.
Xanana esplika, rajaun katuas ne’e koñese di’ak nia familia sira, tanba iha funu mundial daruak nian, katuas ne’e mak subar Xanana nia inan ho familia sira iha Manatuto.
Tanba hatene ona Xanana nu’udar komandante peletaun, katuas ne’e hahu husu ba Xanana katak se hakarak manan funu tenke so’e tiha naran José Alexandre, tanba naran ne’e mala’e nian. Avo no viz-avo sira ne’ebé liu ona ba mundu seluk sei la rekoñese naran ne’e, no hakarak manan funu ne’e tenke hili fali naran entre Kay Rala no Kay Olo.
“O komandante peletaun, o hakarak funu hasoru inimigu? Sim, ha’u hakarak funu hasoru inimigu sira, ha’u hakarak duni sira sai atu ita ukun-an. O hakarak manan funu ka la’e? Ha’u dehan ha’u hakarak ita manan funu,” Xanana konta.
“Se o hakarak manan funu, o labele lori naran José Alexandre ne’e. Tanba saida? Naran ida ne’e malae nia naran. Iha funu laran o bolu o nia bei ala sira, sira sei la koñese o, agora o hili o hakarak manan funu, o hakarak sira tulun o iha funu laran, o so’e tiha José Alexandre, o hakarak ka la’e? Ha’u prontu so’e naran José,” Xanana haktuir hikas istoria ne’e katak katuas ne’e mak husu no hahu fó opsaun ka naran rua ba nia atu hili entre Kay Rala no Kay Olo.
“O hili Kay Rala ka Kay Olo, ne’e o nia avo, o nia viz avo nia naran. O hetan tiha naran ida ne’e, iha funu laran o hetan difikuldades o hateke ba leten bolu sira sei ajuda o. Ha’u nia laran ne’e komesa hanoin Kay Olo mak di’ak ka Kay Rala, no ikus ha’u hili Kay Rala”.
“Ho ida ne’e katuas haruka ha’u taka tiha matan, nia huu tiha ha’u nia ulun, nia bolu ona bei ala sira dehan, nia mak ne’e nia so’e ona naran José Alexandre, nia agora naran Kay Rala nia hakarak manan funu fó apoiu ba nia no tulun nia”.
“Ida ne’e hahu husi fulan Fevereiru 1976, ne’ebé imi hakerek José Alexandre imi lahatene, agora ha’u la’os José Alexandre, maibé Kay Rala, ha’u seidauk ba iha fatin ne’e, iha fatin ne’eba hau sei buka hela tempu atu ba hare tanba, ha’u moris ba funu ne’e nian, ha’u moris ho naran Kay Rala to’o mate, no ha’u sei hakoi iha ne’eba, iha funu laran problema barak hasoru inimigu dala barak iha funu laran,” dehan Xanana.
Xanana hatutan, hafoin simu no hili tiha naran Kay Rala, no durante funu iha ai-laran bainhira tama iha embuskada, nia lakon derepente no nakfilak aan ba animal fuik sira, hanesan manu fuik, asu no bibi.
“Imi balun kala rona ona dehan ha’u derepente lakon, derepente nakfilak aan ba asu, bibi, manu, inimigu sira la hare ha’u, buka ha’u lahetan, ne’e tanba naran Kay Rala ne’e,” Xanana esplika.
“Tanba ne’e ba funu lori naran Kay Rala, lori Xanana ne’e buat seluk ida, Kay Rala ne’e tuir ita nia lisan, tanba ne’e ha’u fiar ita nia uma lisanm,” Xanana esplika hodi kontinua husu ba povu Ambeno, liliu jerasaun foun sira tenke ka’er metin kultura, no lisan ida-idak nian, tanba tuir nia katak ho lisan ne’e mak hatudu ema ida ne’e mai husi ne’ebé, no ho lisan ne’e mak ema ida-idak nia abut.
