GROTU (TOP) – Asaun karidade no sosializa medida prevensaun moras virus corona (Covid-19) ne'ebé durante ne’e la’o haleu rai-laran, tanba hetan suporta maka’as husi Premiadu Nobel ba Paz, José Ramos Horta no emprezariu Key Xavier inklui Timoroan sira seluk.
Xanana temi Horta nia naran iha suku Gruto katak, bainhira nia akompana notisia mundial kona-ba Covid-19 hahu mosu ona iha mundu, nia hetan kontaktu husi José Ramos Horta.
“Ministériu Saúde hetan problema, maun Ramos Horta ko’alia ho ha’u dehan o tenke ba hare, ita buka tok ajuda, ajuda Estadu ho hanoin katak atu ajuda liu povu hodi povu intende. Iha misaun Covid-19 dotor Ramos Horta mak dudu ha’u,” hateten Kay Rala Xanana Gusmao ba komunidade sira iha suku Gruto, postu Same, munisipiu Manufahi, Tersa 21 Setembru 2020.
“Iha asaun karitativa ne’e ami hahu iha foho lolon Dili nian, ha’u laiha buat ida. Se maka ba baku odamatan atu dehan ba ajuda netik kbi’it la’ek sira iha foho lolon Dili nian Key, ne’e maka ha’u kontente tebes, sira nain-rua hamutuk ho ha’u iha asaun ida ne’e. Nain-rua ne’e mak dudu ha’u,” afirma Xanana.
Xanana hatutan, durante la’o vizita komunidade sira iha rai-laran, ema barak mak fó viva ba nia, maibé Xanana hakarak hateten ba komunidade sira iha Gruto katak se laiha Ramos Horta ho Key Xavier, entaun misaun ne’e dalaruma araska itoan.
“Ne’ebé ha’u hahu misaun ne’e hodi kumpre sira nia pedidu,” esplika Xanana.
Nia hatutan, durante ne’e nunka obriga ema hotu atu halo asaun hanesan ne’ebé nia halo durante ne’e, maibé dalan nakloke ba ema hotu hodi bele halo atu nune’e bele hakbi’it netik ferik-katuas no grupu vulneravél sira iha rai-laran durante periodu Estadu emerjénsia ne’e.
“Buat ne’e la’os kombina antes, maibé mosu spontaneu de’it husi ema hotu-hotu,” Xanana klarifika ba komentariu públiku balun ne’ebé dehan asaun ne’e kombina antes ona.
“Asaun ne’e asaun privadu. Horta ho Key Xavier mak dudu ha’u ne’e. Ha’u la’os Estadu, Timoroan sira ne’ebé mak fó ne’e nu’udar privadu”.
Nia hatutan, asaun karitativa halo ne’e la’os ba ema hotu, maibé ba de’it ferik-katuas, no grupu vulneravél sira iha rai-laran, no sei kontinua halo.
“Ha’u bele para, maibé fatin seluk, liliu ferik-katuas sira hakerek surat ba xefe suku sira katak ami la presija o nia foos, maibé ami presija tebes atu hare o nia oin, tanba kleur tebes ona ita la hare malu. Tanba ne’e mak iha movimentu siviku ida atu husu ba Estadu atu tau matan ba ferik-katuas sira hanesan hotu, se bele ajuda netik buat ruma ba sira iha sira nia moris ikus nia, hamenus netik sira nia moris todan molok sira husik mundu ne’e,” Xanana esplika.
Xanana dehan ho prezensa Horta nian desde iha Atsabe to’o Grotu hametin liutan nia misaun medida prevensaun surtu Covid-19 iha Timor-Leste.
Iha fatin hanesan Key Xavier nu’udar Manufahi-oan katak, iha fulan hirak liuba sidadaun sira iha rai-laran hasoru situasaun ida difisil tebes.
“Situasaun difisil ne’e la’os iha ita Timor de’it, maibé iha mundu tomak. Ema hotu labele la’o ba to’os, tanba de’it rona moras ida ne’e, tanba ne’e maka ha’u iha sentimentu domin, ha’u hahu husi ha’u nia vizinu iha aldeia Buka Fini iha Bairro Pite, ha’u hare katak sira atu buka osan ba sira nia nesesidade lor-loron susar tebe,” hateten Key.
“Iha momentu ne’eba hanesan ha’u iha domin ida ba sira, ha’u hasai duni osan hodi hola foos bolu kolega jornalista sira ba iha ne’eba hodi fahe”.
Liu tiha ida ne’e, Key haktuir, mosu tan proposta husi komunidade sira iha suku Ai-Lok katak iha ne’eba iha komunidade hamutuk 104 mak hasoru susar.
“Iha tempu ne’eba, ha’u prepara tan ai-han sira no ha’u rasik mós hatete ba Avo Nana katak ha’u iha fatin hanesan ne’e atu ba fahe hahan, ne’ebé karik Avo Nana iha tempu bele akompana ha’u ita ba fahe netik buat ne’ebé mak ita iha ba ita nia maluk sira ne’e hodi hakman netik sira nia moris ba loron ida-rua, tanba ho situasaun ida ne’e ema hotu labele bo’ok a’an, labele buka osan, tanba ne’e maka ha’u oferese buat ne’ebé maka ha’u iha, la’os katak ha’u iha liu maka oferese, la’e. Ha’u iha naton de’it,” esplika Key.
Key rejeita no desmente ba akuzasaun sira husi nia maluk balun katak asaun ne’ebé nia halo durante ne’e nu’udar ponte ida ba nia hodi buka nia popularidade iha públiku nia le’et.
“Apoiu durante ne’e la’os ho intensaun atu buka naran, maibé apoiu ne’e mosu husi ha’u nia fuan-laran rasik hodi ajuda netik ferik-katuas sira inklui grupu vulneravel sira iha rai laran,” nia esplika hodi hatutan iha tinan 2014, nia ajuda ona halo uma balun ba familia kbi’it la’ek sira iha rai laran hanesan iha munisipiu Kovalima no fatin seluk tan.
“Ema hanesan ha’u ne’e buka naran atu sai saida? Ema dalaruma dehan ha’u buka oin, ha’u buka oin atu hetan saida,” Key esplika.
Entretantu, José Ramos Horta fó sasin katak, bainhira moras Covid-19 hahu mosu ona iha mundu liliu iha nasaun sira seluk iha mundu, nia halo ona kontaktu ho lider karismátiku Kay Rala Xanana Gusmao iha inisiu fulan Marsu 2020.
“Ha’u kontaktu Maun Boot Xanana iha fulan Marsu durante tempu inundasaun boot iha Dili laran. Ha’u ba fatin ruma ho kareta udan boot, maun Xanana iha udan laran, ha’u la sai husi kareta. Depois ha’u ba Maun Boot nia uma iha dadersan ida maske nia serbisu to’o kalan boot, tuku 8 dadersan nia hemu hela kafé ami ko’alia,” Horta fó sasin.
“Primeiru, ha’u preokupadu loos ho Maun Boot nia saúde, tanba Covid-19 ne’e tama ona iha mundu depois ho tan inundasaun boot ne’e, Maun Boot ne’e iha udan laran, foer, ha’u preokupadu,” Horta afirma.
Nia hatutan, iha tempu ne’eba governu liu husi Ministériu Saúde hahu buka ona fatin hodi halo kuarentena hodi hatama Timoroan sira ne’ebé fila husi rai-liur bele hatama sira iha fatin ne’e.
“Susesu ba ita nia luta kontra Covid-19 mak prevensaun, maibé hahu kedas iha fulan Fevereiru ka Marsu ha’u aviza kedas katak ita nia ameasa boot mak ita nia nasaun vizinu sira, tanba sira hakarak fila karik, sira inosente, sira laiha kulpa, Timor sira nia rain, maibé bele lalin ho Covid-19 lori mai”.
Horta mós apoiu katak asaun karitativa ne’e tenke kontinua hodi ajuda familia kbi’it la’ek sira iha rai-laran.
