![[Intervista] MAEKOM kontribui ona pursentu 20 ba nesesidade merkadu nasionál](https://www.oekusipost.com/images/news/2020/03/Eng_Rui_Castro.jpeg)
Oekusipost.com Dili – Movimentu Asaun Ekonómia Komunitária (MAEKOM) ne’ebé harii iha tinan 2019, ohin loron kontribui ona pursentu 20 husi nesesidade merkadu nasionál kada fulan ba iha parte na’an manu nian.
Tuir relatóriu MAEKOM (2019) ne’ebé Oe-Kusi Post asesu katak, ohin loron, MAEKOM iha manu-luhan totál 53. Totál investimentu ba konstrusaun manu-luhan ho totál orsamentu USD$715,000.00 no totál investimentu ba Day Old Chicken (DOC)/Manu-Frangu- Oan hamutuk USD $510,125.00. Tanba ne’e, totál investimentu to’o ohin loron ba DOC ho luhan sira, la inklui rai no ativu (asset) sira seluk hamutuk USD$1,225,625.00.
Atu klean liutan kona-bá assuntu ne’e, tuir mai Jornalista The Oe-Kusi Post, Raimundos Oki konsege halo intervista exklusivu ho Prezidente MAEKOM, Rui Castro iha Dili foin lalais.
The Oe-Kusi Post (TOP): MAEKOM la’o tinan hira ona?
Rui Castro (RC): Foin mak tinan ida. Kapital ne’ebé mobiliza komunidade halo investimentu mak milliaun U$ 1,2 ona. Ema ne’ebé sai nain ba luhan perkore iha munisipiu hotu hamutuk 83, ema ne’ebé serbisu iha luhan hamutuk 240 resin, ema ne’ebé rezista sai nu’udar fa’an nain hamutuk 500 resin ona iha rai laran. Asina ona akordu ida ho Banku Nasionál Komersiu Timor-Leste (BNKTL), no Timoroan sira ne’ebé halo investimentu iha setor ida ne’e lubuk ida mak hetan ona kréditu husi BNKTL hodi haboot sira nia bisnis.
TOP: Atividade prinsipal MAEKOM ne’e mak broiler de’it ka inklui atividade seluk?
Rui Castro: La’e, ami hahu koko ho produtu ida. Atu hatete katak, ida ne’e parte ida atu hasai ema nia dúvida ba iha setor produtivu ne’ebé ema ladun fiar katak sei la fó retornu ba Estadu Timor-Leste. Entaun, ami koko halo pembuktian terbalik katak bele. Depois ami la’o tinan ida, la’ós emprezariu de’it mak ita presija investor mai husi liur mak investe, Timoroan mobiliza malu halo investimentu no susesu, la’o di’ak, la presija investor mai husi liur. Timoroan mobiliza malu, la’o ho susesu no kapas tebes, no ogora okupa tiha merkadu ho porsentu 20. Se karik horbainhira ita laiha impasse politika, laiha krize ida ne’ebé naruk osan ne’ebé sirkula iha komunidade nia le’et kuandu la’o di’ak, impasse politika kuandu laiha, orsamentu la xumba ha’u fiar katak 2020 ne’e ami sei sa’e ba porseuntu 40, maibé ho impasse politika, no orsamentu ne’ebé xumba, sirkulasaun osan iha baze ladun iha, no atividade ekonómia iha baze ladun la’o no halo forsa sosa mós tun. Entaun, ida ne’e mós afeta ba bisnis broiler.
TOP: Ne’e konsumu prinsipiu saida, katak ne’e hanesan movimentu ekonómia popular ka saida?
Rui Castro: Buat ne’e hanesan movimentu asaun ekonómia komunitária. Komunitária katak, mobiliza komunidade mak halo investimentu. Ami iha ne’e mós hanoin katak setor produtivu ne’e tenke sai investimentu povu nian, industria Timoroan nian, no industria familia nian hodi hamosu familia ida negósiu ida. Ne’e katak, setor produtivu ne’e la’ós problema ida ne’ebé liga ho governu, la’ós hein investor husi estranjeiru, setor produtivu ne’e Timoroan iha kapasidade, sira iha matenek, sira iha matenek husik sira mak halo buat ne’e. Agora ita hein tan de’it para moderniza ka modifika para oinsa produtu ne’e sai boot no di’ak. Ita boot sira imajina se ema ruma kuandu hakiak manu 100-200 iha uma ne’e buat normal ida, rihun ne’e susar. Maibé, esperiensia di’ak ida ne’ebé husi kolega ida iha Maliana (Bobonaro), no ida husi Baukau sira hahu hakiak manu 100, depois sa’e ba 200, no agora sira sa’e ba 5000 iha tinan ida nia laran, katak ne’e la’o, no sira hetan tan kréditu husi banku ona. Kolega ida fali nunka iha esperiensia kona-bá pekuaria, nia hahu ho 2500, agora nia iha manu 15000. Ida ne’e katak setor produtivu ne’e iha potensia boot. Iha loron 27 Marsu 2020 ami sei expansa tan ba manu rade, no puiu agora la’o maka’as loos, no puiu lokal ne’e ami foti husi ita nia kiu-kai sira iha ai-laran, halo penetasan agora tinan ida ona, nia progresu mós la’o kapas.
TOP: Obstaklu saida de’it mak durante ne’e ita boot sira hasoru?
Rui Castro: Obstaklu loloos ne’e mak ne’e, ami husu de’it ba impasse politika ne’e labele naruk. Ami husu de’it ba Orsamentu Jeral Estadu (OJE) ne’e bele la’o. Se OJE ne’e mak la xumba, atividade hotu-hotu ne’ebé mak la’o iha rai laran liu husi OJE nian, ne’e liga direitamente ba komunidade nia atividade, tanba sira nia sirkulasaun osan ne’ebé la’o iha baze ne’e automatikamente tenke halai ba hola hahan, entaun ne’e di’ak. Buat ne’ebé ami hare katak husu ba boot sira iha Timor ne’e labele hanaruk tan impasse politika, se bele apoiu malu para oinsa labele kria situasaun inserteza iha Timor ne’e. Ida ne’e nia impaktu maka’as tebes ba Timor ne’e tanba ema nia forsa sosa ne’e laiha. Liliu ho isu virus corona ne’ebé agora halo komunidade sira tau tiha osan, tau hola foos rezerva de’it ho tan isu politika ne’ebé tinan rua resin ona ita laharen ninia rohan, nia solusaun oinsa kuaje laiha. Ninia impaktu ba atividade ekonómia ne’e tun maka’as no halo forsa sosa laiha, entaun to’o ami nia progressu atu to’o okupa merkadu mós la barak.
TOP: Grupu balun mós hetan ona asesu finanseiru ba ita nia banku sira iha Timor-Leste. Ne’e hatudu katak parte ida mós governu fasilita ita boot sira hodi hetan asesu kréditu ka iha mós impedimentu balun kona-bá lejislasaun ruma hodi bele fasilita ita boot sira nia atividade?
Rui Castro: Loloos ne’e, to’o ohin loron laiha. Ami kontente tanba bele serbisu hamutuk ho Ministériu Agrikultura no Peskas (MAP) ne’ebé di’ak. Ministru Joaquin ne’ebé flexibel, rona no komunika. Nia ho nia diresaun tomak iha pekuaria ho agrikultura tomak kuaje di’ak, ema iha kooperasaun ne’ebé di’ak tebes. Hetan apoiu husi sira, komunika ho sira. Sira fó asistensia ne’ebé furak loos. To’o ohin loron ami so husu de’it para governu, Primeiru-Ministru agora ho Ministru Agrikultura konsege halo kuato ba iha produsaun nasionál. Ijemplu ami prepara hela proposta ruma hodi aprezenta ba governu hodi husu para fó kuota porsentu 40 mai iha rai laran, tanba ita kada fulan konsumu ayam potong husi liur ne’e hamutuk milliaun ida resin. Ami husu para tinan ida ne’e bele fó kada fulan manu hamutuk 400.000 sai hanesan produsaun rai laran, ne’ebé tinan oin bele fó to’o porsentu 50 no 60.
TOP: Intervensaun positivu husi governu ne’e mak saida?
Rui Castro: To’o ohin loron intervensaun sira seluk laiha, maibé iha kooperasaun serbisu ne’ebé sira fó apoiu la’ós iha parte finanseiru, maibé la halo intervensaun hodi trava kuaje laiha. Ami hahu fofoun iha dezitendimentu balun ne’ebé akontese iha fronteira iha Suai (Covalima) no Batugade (Bobonaro) ho sira seluk ne’ebé halo movimentu transporte tula DOC mai iha fronteira ne’e kleur tebes, maibé depois ami hato’o karta protesta ruma no apoiu mós husi sira no agora kuaje la’o di’ak ona. Iha buat seluk ne’ebé sei akontese hela iha Alfândega mak iha problema itoan. Primeiru, ami nia kompañia hetan hela sertifikadu investimentu katak ami nia produtu balun ne’ebé importa mai tenke hetan livre taxa (free tax), maibé interpretasaun ne’e iha Alfândega problema itoan, tanba ami hatama mai sempre selu hela taxa. Tuir loloos ne’e ami labele selu taxa ba produtu alimentasaun animal nian, maibé realidade fulan kotuk ami hatama mai, lahatene sira Alfândega halo interpretasaun oinsa obriga ami selu taxa. Entaun, ami prefere selu taxa para sai lalais duke ami diskuti malu ho interese sira seluk para ami hetan tan demorit maka’as liu, entaun ami selu de’it taxa. Ida ne’e sei sai problema boot ida. Ami husu para sira Alfândega, TradeInvest ho ministériu relevante sira atu halo interpretasaun ba lei sira ne’e ho loloos itoan para labele prejudika. Sertifikadu investimentu kuandu ita simu liga ho produtu sira ne’ebé tama mai free tax se bele free tax, maibé la’e ami selu taxa.
TOP: Hafoin ita boot sira nia prezensa iha rai laran kuaje tinan ida resin ona, ita boot sira observa katak konsege minimiza ona importasaun ayam potong husi rai liur mai Timor-Leste ka oinsa?
Rui Castro: Ami konsege, tanba ne’e mak … Primeiru ami kontente, tanba ami hahu ema barak la fiar. Ema la fiar, ema dehan sira ne’e imposivél, maibé tanba iha tempu ne’eba ne’e ami hahu iha situasaun krize (iha situasaun impasse politika), ne’ebé ema hotu lakon esperansa ba vida. Ema hotu la fiar katak osan ne’e mai husi ne’ebé atu halo investimentu, maibé ami konsege. Entaun, ba ami tempu krize ne’e liu tiha ona, tanba iha tinan ida resin iha situasaun ida difisil, Timoroan kuaje hotu la halo atividade. Investimentu laiha, lakon esperansa ba vida hanesan emprezariu, ami konsege halo movimentu ba komunidade hodi halo investimentu. Ne’e katak, positivu. Iha tempu ne’ebé ami la’o iha tinan ida resin, ami konsege atu hatudu ba públiku katak manu mutin broiler kuaje iha munisipiu hotu iha, katak investimentu ne’e la’o maske ki’ik oan, maibé ami fó hela sinál katak investimentu ne’e la’o. Munisipiu hotu kuaje la’o hotu ona, no iha tempu ne’ebé hanesan mós ami fokus para halo boot. Ami fiar metin katak iha tinan 2021 sei buka merkadu hodi to’o ba porsentu 50. Agora prepara hela investimentu foun ida ba iha fatin oho manu. Se ida ne’e mak estabelese tan tiha merkadu ami bele duni lalais tiha para oinsa ami bele okupa, no iha mós diversikasaun sira seluk.
TOP: MAEKOM eziste tinan ida resin ona iha rai laran, maibé tanba saida mak Oe-Kusi Ambeno seidauk?
Rui Castro: Ami ne’e hahu ikus, tanba ida ne’ebé hahu uluk ne’e señor Elizario Fereira iha Oe-Kusi Ambeno, tanba ami hatene señor Elizario hetan apoiu finanseiru hosi ZEESM hodi halo investimentu iha Oe-Kusi Ambeno, maibé ami observa katak hafoin ami la’o durante tinan ida, ami ba Oe-Kusi dala, ami halo estudu dala barak iha ne’eba atu hare tanba saida mak manu broiler ne’e ladun la’o iha Oe-Kusi Ambeno, ladun fa’an iha Oe-Kusi Ambeno. Ema barak hatete katak iha ilegal barak, maibé depois ami halo estudu besik fulan rua resin ne’e la justifika katak manu ilegal ne’e iha. Ami detekta katak manu sira iha NTT hanesan iha Atambua ho Kefamenanu nia foin laiha diferensia iha Timor. Aumenta tan selu ho TNI sira, entaun folin bele karun liutan. Ami estudu no hare señor Elizario nia movimentu hakiak manu broiler iha Oe-Kusi Ambeno ne’e tun, entaun ami hakarak tama. Iha fulan Abril tinan ida ne’e ami sei hahu lansa projetu pilotu ida iha Oe-Kusi Ambeno sai hanesan sentru formasaun ba hakiak nain sira ba manu broiler no sira seluk tan. Oe-Kusi Ambeno ne’e ami sei halo konseitu ida diferente itoan ho sira seluk. Ami uza ZEESM. Ami buka oinsa atu implementa ZEESM ne’e ba iha prátika atividade ekonómia. Sosial merkadu katak kada investimentu ne’ebé investe iha Oe-Kusi Ambeno povu Oe-Kusi Ambeno ne’e tenke sai nain iha laran. Tenke iha kapital iha kada investimentu.
TOP: MAEKOM hasoru ona autoridade foun Oe-Kusi Ambeno hodi hato’o ita boot sira nia planu investimentu?
Rui Castro: Primeiru, asesor prinsipal ba Prezidente Autoridade Rejiaun Espesial Administrativu Oe-Kusi Ambeno ne’e sekretariu jeral MAEKOM. Entaun, kuaje nia hatete kona-bá konseitu MAEKOM oinsa atu implementa iha Oe-Kusi Ambeno. Segundu, membru ida ne’ebé ativu hanesan konseitu ba iha implementasaun MAEKOM ne’ebé la’o durante ne’e, entaun foin lalais hasoru malu tiha atu oinsa bele implementa iha Oe-Kusi Ambeno, tanba asesor sira iha ne’eba maioria komprende didi’ak oinsa atu implementa iha Oe-Kusi Ambeno. Foin lalais ami ekontru ho grupu 153, no komunidade sira interesante loos, tanba investimentu sira ne’ebé la’o iha Oe-Kusi Ambeno la ses husi buat ne’ebé durante ne’e MAEKOM halo durante tinan ida resin.
TOP: Autoridade Oe-Kusi Ambeno iha subvensaun públiku ba MAEKOM ka oinsa?
Rui Castro: Ba MAEKOM nia prinsipiu ne’e katak bandu membru hotu labele simu subvensaun husi governu, no labele simu apoiu osan husi doador, maibé loke dalan ba sira ne’ebé apoiu ba formasaun tékniku. Dala ida tan, se mak hakarak sai membru MAEKOM labele simu osan subvensaun. Se simu subvensaun sei hasai husi membru MAEKOM. Tanba ne’e mak MAEKOM ne’e to’o ohin loron laiha ema ida simu subvensaun. Espera ba oin sira sei iha komitmentu nafatin, labele monu ba tentasaun ho apoiu ne’ebé ema balun sei lansa. Ami balun mós hetan tentasaun barak husi ajensia internasional, maibé ami dehan la’e, ami nafatin ho konseitu prinsipiu dehan ami lakohi nafatin.
