DILI – Orsamentu Jeral Estadu (OJE) ba tinan fiskál 2020 hamutuk ho montante billaun $1.4 pasa ona iha Parlamentu Nasionál ho votu afavor 43, kontra 21, no abstensaun ida.
Prosesu atu lori OJE 2020 ba Parlamentu Nasionál hahu kedas ona iha tinan kotuk nia rohan, tanba hafoin OJE ne’e tama iha PN, iha loron 3 Dezembru 2019 PM Taur rasik desidi retira tiha OJE ne’e hodi hadia fali, tanba montante OJE iha tempu ne’eba mak billaun $ 1.950. Hafoin hatun tiha montante OJE ne’e ba billaun $ 1.6, iha loron 13 Dezembru 2019 hatama fali ba PN, no tama ba inisiu tinan 2020 foin mak hahu debate, no ikus mai la liu iha PN iha loron Sesta 17 Janeiru 2020. Hahu husi Janeiru to’o ohin loron, governasaun PM Taur nian aguenta de’it ho osan duodecimo maske kontra hela konstituisaun RDTL.
Hafoin OJE 2020 la liu, ho konsiensia rasik iha loron Segunda 24 Fevereiru 2020, PM Taur hatama nia pedidu demisaun ba Prezidente Repúblika, Francisco Guterres Lú Olo, no durante fulan nia laran Prezidente la foti desijaun hodi dehan de’it sei estuda, sei estuda hela de’it to’o “aproveita” pandemia Covid-19 hahu tama ona iha rai-laran maka husi ne’e kedas, PM Taur mós muda kedas nia hanoin hodi retira hikas nia pedidu demisaun iha loron Kuarta 8 Abril 2020 ho intensaun atu jere osan milliaun $250 luta kontra surtu Covid-19 iha rai-laran maske uma kain balun iha rai-laran to’o oras ne’e seidauk hetan osan.
Iha loron 19 Maiu 2020, Povu tomak Timor-Leste nian, reprezentante komunidade internasionál iha rai laran, no mundu tomak akompaña, oinsá violasaun Konstituisaun ne’ebé mosu iha Presidénsia da Repúblika da’et to’o iha Parlamentu Nasionál. Konstituisaun RDTL, artigu 86 (al.f), hateten katak, iha loron neen-nulu, bainhira laiha formasaun governu, ka, laiha aprovasaun orsamentu jerál estadu, Presidente bele disolve Parlamentu Nasionál, maibé iha loron 15 Setembru liuba, PR Lú Olo katak konstituisaun RDTL la dehan PR tenke demite governu bainhira OJE la passa ona iha PN.
Maske nune’e, OJE 2020 aprova tiha ona.
Kategoria husi OJE 2020 mak Saláriu no Vensimentu; millaun $206,700.00, Sasán no Servisu millaun $499,300.00, Transferénsia Públika; millaun $568,700.00, Kapitál Dezenvolvimentu millaun $213,400.00, no Kapitál Menor nian maka millaun $8,900.00.
Hafoin aprovasaun, bankada opozisaun CNRT hato’o nia deklarasaun politika katak, bankada CNRT konsidera ezisténsia VIII Governu de Faktu no Parlamentu Nasionál V Lejizlatura ne’e kaduka tiha ona tuir artigu 86, alínea f, Konstituisaun-da-Repúblika.
“Tuir loloos Prezidente-Repúblika Disolve ona Parlamentu Nasionál tuir prazu loron neen-nulu ne’ebé hakerek iha Konstituisaun-da-Repúblika Artigu 86 alínea f, sura husi loron 18 Janeiru to’o 17 Marsu 2020,” hateten Vise Prezidente Bankada CNRT, deputadu Patrocínio dos Reis Fernandes liu husi le’e deklarasaun politika partidu CNRT nian iha Parlamentu Nasionál, Kinta 8 Outubru 2020.
Deputadu husi munisipiu Manufahi ne’e hatutan, bankada CNRT afirma liután nia pozisaun katak VIII Governu ne’ebé moris la-tuir Konstituisaun-da-Repúblika LAIHA Lejitimidade Konstitusionál atu aprezenta Kualkér Proposta Lei Orsamentu ba Parlamentu Nasionál. Alein-de ne’e laiha lejitimidade konstitusionál, VIII Governu mós laiha intensaun atu defende Kadoras Greater Sunrise mai Timor-Leste.
“Bankada CNRT konsidera Meja Parlamentu Ilegál halo diskriminasaun lidera plenária, tanba buka halakon direitu deputadus CNRT nian hodi halo intervensaun no pedidu esklaresimentu, nune’e diskusaun Proposta Lei OJE 2020 la tasak didiak, ansi no lufu-lafu de’it.”
Nia dehan, VIII Governu de Faktu ninia kapasidade fraku iha ezekusaun OJE 2020 tanba atinje de’it 48.4 porsentu no sei iha saldu Millaun $690,27 de dolares, maibé Governu hakarak dada hotu osan husi Fundu Petrolíferu.
“Tuir loloos ita husik osan hirak ne’e hodi investe iha merkadu finanseira, nune’e sei fó-retornu ba Konta Fundu Petrolíferu, liu-liu iha situasaun ne’ebé ita sei depende hela ba Fundu soberanu ida-ne’e”.
